Xin đừng xem cây cao su như kẻ tội đồ

Thời gian gần đây dư luận đang có những ý kiến trái chiều xung quanh phát biểu của đại biểu quốc hội Ksor H'Bơ Khăp (Ksor Phước Hà) về cây cao su. Để bạn đọc có cái nhìn đa chiều VietTimes đã gặp gỡ và trao đổi với nhiều chuyên gia về vấn đề này. Sau đây là ý kiến của một trong những chuyên gia hàng đầu về cây cao su.

Nói cây cao su góp phần làm tăng phát thải khí nhà kính là chưa chuẩn xác

PV: Thưa ông, dư luận những ngày qua cho rằng cây cao su hút O2 nhiều hơn lượng O2 nó cung cấp cho môi trường, và mặt khác cây cao su lại nhả CO2 với mức độ làm tăng phát thải, ảnh hưởng trầm trọng đến môi trường. Nói ngắn gọn thì nhiều người cho rằng cây cao su độc hơn các loài cây khác. Sự thật là thế nào thưa ông?

Ông Nguyễn Anh Nghĩa: Quan điểm cho rằng cây cao su góp phần làm tăng phát thải khí nhà kính, phát thải nhiều CO2 hơn lượng O2 mà nó đóng góp đã được đưa ra trong một số báo cáo quốc tế. Tuy nhiên cần phải nói rõ rằng, trong các báo cáo đó, người ta đã tính chu kỳ phát thải carbon trên cao su bao gồm toàn bộ quá trình chăm sóc bón phân, sinh trưởng phát triển của cây và chế biến ra sản phẩm. Do đó khi tính toán, người ta không chỉ tính sự phát thải khí của cây mà còn tính luôn cả sự phát thải khí trong quá trình chăm sóc bón phân, chế biến mủ.

Lượng CO2 phát thải từ hai quá trình này được cộng thêm vào dẫn đến lượng CO2 phát thải cao hơn lượng O2 mà cây cao su đã đóng góp cho tự nhiên trong quá trình sống. Nếu chỉ để ý đến con số mà không biết hoặc không lưu ý kỹ sẽ hiểu nhầm là bản thân cây cao su, trong quá trình sống đã phát thải CO2 nhiều hơn O2 và như vậy là cây cao su rất độc.

Do đó, theo tôi, quan điểm cho rằng cây cao su góp phần làm tăng phát thải khí nhà kính là chưa chuẩn xác, dễ gây hiểu nhầm, nên nói là hoạt động sản xuất cao su góp phần làm tăng phát thải khí nhà kính thì hợp lý hơn.

Nếu tính theo quan điểm này thì không riêng gì cây cao su mà nhiều cây trồng quan trọng khác cũng bị xem là cây có phát thải khí nhà kính điển hình là cây lúa, có ai nghĩ rằng cây lúa có độc không?

Nhân đây, xin nói về thông tin cho rằng cây cao su còn phát thải khí isopren là một loại khí rất độc, góp phần củng cố cho quan điểm “cây cao su rất độc”. Xin nói ngay là điều này không chính xác. Thông tin này được dẫn từ một số tài liệu trên trang web của NASA, Hiệp hội Royal Society of Chemistry (RSC) và một số báo cáo từ Trung Quốc. Rất tiếc là những người dẫn đã hiểu nhầm ý nghĩa của các bài viết đó.

Bài trên trang web của NASA cho biết rất nhiều loài cây trong tự nhiên, qua quá trình sống đã phóng thích vào không khí những hợp chất hữu cơ dễ bay hơi. Chúng có thể kết hợp với một số chất khác gây ô nhiễm không khí. Một trong những chất đó là isoprene, nguyên liệu để cây tổng hợp thành cao su. Bài trên trang web của RSC cũng có những thông tin về isoprene và nói rõ hơn về cao su (poyisoprene) với những lợi ích của nó. Cây phóng thích khí isoprene và cây sản xuất ra polyisoprene (cao su) là hai chuyện hoàn toàn khác nhau. Không thể suy luận rằng cây sản xuất ra polyisopren sẽ phóng thích nhiều isopren.

Một số báo cáo tại Trung Quốc và một báo cáo tổng quan được đăng trên tạp chí Journal of Geophysical Research: Atmospheres năm 2018 cho thấy cây cao su có phát thải nhiều hợp chất hữu cơ dễ bay hơi trong nhóm monoterpen (isoprene cũng nằm trong nhóm này) nhưng chủ yếu là những chất khác, hàm lượng isoprene phát thải từ cao su là rất thấp, thấp hơn nhiều so với các loài cây khác kể cả cây rừng.

Tóm lại, xin khẳng định cây cao su không độc như những ý kiến phát biểu của một số cá nhân trong những ngày vừa qua. Câu ca dao: “Cao su đi dễ khó về. khi đi trai tráng, khi về bủng beo” không còn phù hợp nữa. Cây cao su trồng trước đây thường ở vùng sâu, vùng xa, rừng thiêng nước độc. Công nhân cao su thời đó gần như ai cũng bị bệnh sốt rét nên xanh xao, bủng beo. Ngày nay, sốt rét rất hiếm, người làm cao su bây giờ ai cũng da dẻ hồng hào, đẹp trai đẹp gái cả.

Nhiều người cho rằng vì cây cao su có độc nên không có cây gì, con gì sống được dưới tán rừng cao su nhưng trong “Tài liệu hướng dẫn sản xuất cao su bền vững”, có hướng dẫn đầy đủ về các biện pháp trồng xen cây ngắn ngày, cây dài ngày cũng như kết hợp nuôi (ong, gia cầm, gia súc) trong lô cao su. Ông lý giải vấn đề này ra sao?

-Tài liệu có hướng dẫn có nghĩa là có thể làm được. Thực tế trong vườn cao su đang khai thác, người ta ít thấy có cây gì, con gì trong vườn. Tuy nhiên không phải do cây có độc mà vì nhiều lý do khác.

Cây cao su cao, tán lá rậm, che bóng, nên các cây cần ánh sáng phía dưới không thể sống được. Các loài cây khác nếu sống được thì cũng bị công nhân, người dân phát dọn dể tránh rắn rết, phòng bệnh rụng lá mùa mưa cho cây. Mủ có mặt trong các bộ phận của cây. Côn trùng không thể tiêu hóa được mủ cao su, khi ăn một thời gian sau chúng sẽ chết. Không có côn trùng thì chim chóc cũng ít đi. Các loài thú rừng khác, do rừng cao su trống vì trồng theo hàng lối, sạch bụi lùm, cộng thêm người đi lại thường xuyên nên chúng sợ, không dám héo lánh. Thời chiến tranh, cao su bị bỏ hoang không được chăm sóc, khai thác cũng mọc đầy bụi lùm, thú rừng như nhím, cheo, sóc, lợn rừng cũng về ở được. Do vậy, suy nghĩ vì cây cao su có độc nên không có cây gì, con gì sống được trong rừng cao su là không đúng.

Phá rừng tự nhiên trồng cao su là sai lầm lớn

Người làm cao su thì lý giải đã đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế trong sản xuất cao su bền vững, góp phần giảm mất rừng và suy thoái rừng. Trên cơ sở chọn lọc và kế thừa quy trình kỹ thuật, bổ sung và cập nhật những giải pháp tiến bộ, hiệu quả, không gây tác động tiêu cực đến môi trường, tăng năng suất và thu nhập cho người sản xuất kết hợp với cải thiện đa dạng sinh học và hỗ trợ bảo vệ rừng trong vùng trồng cao su. Còn người ngoài nghề thì nói cây cao su quá độc và không được tính là góp phần giảm mất rừng. Công chúng nên hiểu thế nào về cây cao su thưa ông?

-Cây cao su có nguồn gốc từ rừng mưa nhiệt đới Amazon. Trong quá trình sống cây có thể tạo ra mủ cao su (polyisopren). Do đặc tính đàn hồi độc đáo của mủ, các nhà thám hiểm Châu Âu, đã tìm cách mang nó về trồng. Một số hạt đã được mang về trồng tại Đông Nam Á vào cuối thế kỷ 19 và đã thành công. Từ đó cây cao su dần dần phát triển và lan rộng khắp vùng Châu Á, Châu Phi và ngay tại quê hương của nó là Nam Mỹ. Hiện nay, Đông Nam Á chiếm diện tích nhiều nhất. Theo sổ liệu của Hiệp hội các nước sản xuất cao su thiên nhiên (ANRPC) đến cuối 2019, tổng diện tích cao su toàn thế giới khoảng 14,5 triệu ha, trong đó các nước Châu Á là 12,7 triệu ha, sản suất được gần 14 triệu tấn cao su.

Sản phẩm chính của cây cao su là mủ và gỗ. Mủ từ cây cao su có chứa từ 30% đến 40% cao su (polyisoprene). Cao su tự nhiên với đặc tính đàn hồi độc đáo mà cao su nhân tạo không thể thay thế, là nguyên liệu không thể thiếu để sản xuất ra rất nhiều sản phẩm thiết yếu phục vụ cuộc sống của con người như săm lốp, linh kiện trong xe, găng tay, đế giày, băng tải, dây cua-roa, chỉ thun, nệm gối, bóng thể thao… Gỗ cao su được thu hoạch sau chu kỳ khai thác mủ 20 - 30 năm cũng là sản phẩm có giá trị cao. Gỗ cao su sau khi xử lý có chất lượng tốt, nhẹ, màu sáng đẹp. Các sản phẩm nội thất được làm từ gỗ cao su hiện nay rất được ưa chuộng trên thế giới. Điều này cũng góp phần làm giảm việc khai thác rừng tự nhiên lấy gỗ để sản xuất những sản phẩm này.

Việt Nam hiện đang có 941,3 ngàn ha cao su trong đó khoảng 40% thuộc các công ty nhà nước, 7% thuộc các công ty tư nhân, phần còn lại trên 50% là cao su tiểu điền, người nông dân sở hữu trực tiếp. Năm 2019, sản lượng thu được 1,185 triệu tấn mủ, xuất khẩu 1,7 triệu tấn, mang lại 2,3 tỉ USD. Bên cạnh đó, gỗ cao su cũng có đóng góp đáng kể cho nến kinh tế. Theo Hội Mỹ nghệ và Chế biến gỗ TP. Hồ Chí Minh (HAWA), “Trung bình sản phẩm đồ gỗ từ gỗ cao su mang lại kim ngạch xuất khẩu 1,8 tỷ USD/năm, chiếm 20% trong tổng kim ngạch xuất khẩu của ngành gỗ. Sản phẩm được làm từ gỗ cao su đang là một trong những nhóm mặt hàng được người tiêu dùng trong và ngoài nước ưa chuộng. Trước việc các thị trường nhập khẩu đồ gỗ chính của Việt Nam (EU, Mỹ) đang thực hiện chặt chẽ đạo luật truy xuất nguồn gốc nguyên liệu sản phẩm đồ gỗ, thì gỗ cao su là một lựa chọn tốt nhất để sản xuất hàng xuất khẩu”.

Theo số liệu thống kê không chính thức, hiện nay hoạt động canh tác cây cao su đã tạo việc làm cho khoảng 500.000 lao động vùng nông thôn, là sinh kế cho hơn 260.000 hộ gia đình của họ. Ở một số vùng, cây cao su được coi như là cây xóa đói giảm nghèo cho người nông dân. Giá mủ cao su thời gian vừa qua giảm thấp, người làm cao su gặp không ít khó khăn. Trong khoảng một tháng trở lại đây, giá mủ tăng trở lại, người làm cao su vô cùng phấn khởi. Hy vọng giá mủ sẽ tăng ổn định, giúp đời sống bà con khởi sắc hơn. Với những đóng góp to lớn về mặt kinh tế xã hội như vậy, cây cao su không nên bị xem như là kẻ tội đồ từ một thông tin không chính xác là cây cao su có độc, không có một sinh vật nào có thể sống dưới tán rừng cao su, cây cao su phá hoại môi trường.

Trong quá khứ, do hiệu quả kinh tế cao của cây cao su, người ta đã ồ ạt phá rừng để trồng cao su tại một số vùng trên thế giới. Những người làm cao su đã phạm phải sai lầm là quá chú trọng đến độc canh cây cao su mà không quan tâm đến việc bảo vệ môi trường. Hậu quả là, ở những vùng trồng cao su đất đai bị xói mòn, đa dạng sinh học bị mất, cân bằng sinh thái bị phá vỡ.

Thời gian gần đây, nhận thức được những sai lầm đó, việc phát triển cao su đã được xem xét lại theo hướng bền vững hơn, phải đáp ứng các tiêu chí để được cấp chứng chỉ về quản lý và sản xuất bền vững, được kiểm tra định kỳ theo bộ tiêu chí của FSC do Hội đồng quản lý rừng thế giới quy định hoặc của PEFC do Chương trình Công nhận chứng chỉ rừng xác nhận. Các nhà trồng cao su tại các nước và Việt Nam hiện đang tuân thủ thực hiện công tác này.

Cụ thể, tại Việt Nam, tài liệu “Hướng dẫn kỹ thuật sản xuất cao su bền vững” được biên soạn và phát hành trong khuôn khổ của Chương trình UN-REDD Việt Nam giai đoạn II, thông qua Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP), nhằm thực hiện Quyết định số 419/QĐ-TTg ngày 05/4/2017 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình quốc gia về giảm phát thải khí nhà kính thông qua hạn chế mất và suy thoái rừng, bảo tồn, nâng cao trữ lượng các-bon và quản lý bền vững tài nguyên rừng đến năm 2030 (Chương trình hành động quốc gia REDD+).

Nói lên điều này để cho thấy, cây cao su được thế giới công nhận là cây rừng, tại sao ta lại phản đối, không coi cao su là cây rừng vì một vài lý do không đúng. Ở đây, cần nói rõ, rừng cây cao su là rừng trồng, không phải là rừng tự nhiên. Về mặt nào đó, rừng trồng chắc chắn không thể hoàn toàn thay thế được rừng tự nhiên. Tuy nhiên, hiện nay một số khu vực rừng đã mất, cần phải gấp rút phủ xanh bằng rừng trồng. Có nhiều loài cây lâm nghiệp có thể được trồng, cây cao su với những đặc tính đặc thù cũng được coi là cây lâm nghiệp. Tuy nhiên so với các cây khác, cây cao su có lợi thế lớn nhanh có thể phủ xanh đất trống, đồi trọc tốt. Sau thời gian 6-7 năm, người dân có thể hưởng lợi trực tiếp thường xuyên từ việc khai thác mủ cao su, sau 20-30 năm khai thác, người dân lại có thể thu hoạch gỗ với giá trị có thể đầu tư trồng, chăm sóc đến khi khai thác chu kỳ sau của cây cao su với những giống mới hơn, năng suất cao hơn.

Tuy nhiên, điều quan trọng cần phải lưu ý là, khi muốn trồng cao su cần phải xem xét trước tiên là vùng đó có phù hợp cho cây cao su không, vì mặc dù cây cao su có thể sống trên đất nghèo mà các cây trồng khác không thể sống được nhưng cũng cần một số điều kiện tự nhiên thuận lợi khác như độ dày tầng đất, lượng mưa, mực nước ngầm, cao trình… Nếu không phù hợp thì dứt khoát không được trồng.

Nếu phát triển dự án thì phải xem xét thêm về hiệu quả kinh tế xã hội, môi trường. Cần phải duy trì một tỉ lệ diện tích rừng tự nhiên phù hợp, áp dụng những mô hình canh tác tổng hợp trên lô cao su thông qua trồng xen cây ngắn ngày, cây lâu năm, nông lâm/chăn nuôi kết hợp (ong, gia cầm, gia súc), không chỉ để tăng thu nhập cho người trồng cao su, mà còn là giải pháp giảm rủi ro về thị trường khi giá cao su biến động và ứng phó với biến đổi khí hậu làm ảnh hưởng đến sản lượng của cây trồng. Đồng thời, góp phần tăng tính đa dạng sinh học của lô trồng cao su, tăng trữ lượng các-bon, tăng chất hữu cơ và hạn chế đất bị xói mòn. Những nơi có điều kiện thuận lợi (thổ nhưỡng, nguồn nước tưới, lao động, thị trường) thích hợp cho thâm canh cây trồng xen, trồng kết hợp, chăn nuôi có giá trị kinh tế cao, có thể giảm mật độ cao su hoặc giảm diện tích cao su để tăng diện tích trồng xen và canh tác tổng hợp.

Việc hướng dẫn thực hiện những điều nêu trên đã được ghi rõ trong tài liệu “Hướng dẫn kỹ thuật sản xuất cao su bền vững”. Tài liệu này được phát hành năm 2019, bạn nào quan tâm có thể tìm đọc và tải về từ trang web https://www.vra.com.vn/thong-tin/an-pham/tai-lieu-huong-dan-ky-thuat-san-xuat-cao-su-ben-vung.11388.html?fbclid=IwAR0iqP2tf66mBIlKl6rUFkVgyfFUmCwJsLwCow84ArO4m-4c-Z5qg0NSmus.

Nhiều người cho rằng, các nhà khoa học thường hay nói dựa theo lý thuyết sách vở, không thực tế, không đáng tin cậy, thưa ông?

-Tôi được học và tốt nghiệp chuyên ngành canh tác cao su tại Trường Đại học Nông Lâm TP.HCM năm 1987 và được phân công về Viện Nghiên cứu Cao su Việt Nam làm việc tại Bình Dương. Tôi đã gắn bó với cơ quan, với cây cao su hơn 30 năm nay. Tôi đã từng tiếp xúc, lội lô cùng công nhân, nông dân trồng cao su ở khắp các vùng trồng cao su từ Đông Nam Bộ, Tây Nguyên, Duyên Hải Miền Trung, Bắc Trung Bộ. Chỉ có cao su vùng Tây Bắc rất tiếc là tôi chưa được đi. Tôi có 7 năm làm việc, nghiên cứu về cao su tại Malaysia. Ngoài ra tôi cũng được dịp đi thăm cao su của khá nhiều nước trồng cao su trên thế giới. Những phát biểu của tôi, đều dựa trên chứng lý khoa học và kinh nghiệm thực tế.

Xin cám ơn ông đã trao đổi!