Khi Tổng thống Mỹ Donald Trump cân nhắc việc tham gia cùng Israel trong chiến dịch tấn công Iran, ngày càng có thêm những câu hỏi về việc liệu sự can thiệp này có thể dẫn đến sự thay đổi chế độ ở Tehran – một kịch bản mang nguy cơ làm tan rã quốc gia này và gây chấn động toàn bộ khu vực – hay không.
Iran, nơi tồn tại nhiều phong trào ly khai âm ỉ kéo dài hàng thập kỷ, có thể rơi vào tình trạng chia rẽ và hỗn loạn nếu chính quyền hiện tại sụp đổ, các chuyên gia cảnh báo.
Sau khi từ chối kế hoạch ám sát Đại giáo chủ Ali Khamenei do Israel đề ra, ông Trump tuần này tuyên bố rằng Lãnh tụ tối cao Iran là một “mục tiêu dễ dàng”.
“Chúng tôi biết chính xác nơi ‘lãnh tụ tối cao’ đang ẩn náu”, ông Trump viết trên mạng xã hội Truth Social hôm thứ Ba trong tuần. “Ông ta là một mục tiêu dễ dàng nhưng đang an toàn ở đó – Chúng tôi sẽ không loại bỏ ông ta, ít nhất là chưa”.
Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu cũng không loại trừ khả năng nhắm đến ông Khamenei, nói rằng cái chết của ông “sẽ không làm leo thang xung đột, mà sẽ chấm dứt nó”.
Hôm thứ Năm trong tuần, Bộ trưởng Quốc phòng Israel, Israel Katz, thậm chí còn đi xa hơn, tuyên bố rằng ông Khamenei “không thể tiếp tục tồn tại” sau khi một tên lửa Iran đánh trúng bệnh viện ở Israel.
Iran là quốc gia hơn 90 triệu dân, có một trong những nền văn minh tiếp nối lâu đời nhất thế giới, với đường biên giới tương đối ổn định trong gần một thế kỷ. Nước Cộng hòa Hồi giáo đã giữ vững lãnh thổ bất chấp cấu trúc dân cư đa dạng về sắc tộc và tôn giáo, trong đó nhiều nhóm từng đấu tranh đòi quyền tự trị.
Tuy nhiên, những phát biểu từ các quan chức Mỹ và Israel đã làm dấy lên suy đoán về viễn cảnh Iran trong trường hợp ông Khamenei bị ám sát – trong đó, các chuyên gia cảnh báo rằng quốc gia này có thể đối mặt với nhiều kịch bản nghiêm trọng, từ sụp đổ chế độ đến nội chiến.
Vì sao sụp đổ chế độ tại Iran có thể gây hỗn loạn?
Ông Khamenei, 86 tuổi, là người đã lãnh đạo Iran hơn 35 năm với vai trò tối cao, sau khi lên nắm quyền vào thời điểm một thập kỷ sau cuộc Cách mạng Hồi giáo 1979 lật đổ quốc vương thân Mỹ.
Trong suốt thời gian cầm quyền, ông củng cố quyền lực và thống trị đất nước bằng luật Hồi giáo nghiêm khắc, dập tắt các cuộc biểu tình đòi tự do xã hội và mở rộng ảnh hưởng Iran ra nước ngoài qua mạng lưới các lực lượng ủy nhiệm.
Khi số phận của ông bị đặt dấu hỏi, dư luận bắt đầu quan tâm đến người có thể kế nhiệm ông – và liệu tình trạng không chắc chắn đó có thể khơi mào bất ổn sâu rộng hay không.
Lãnh tụ tối cao được bầu bởi Hội đồng Chuyên gia gồm 88 thành viên và giữ chức trọn đời, nhưng không chính thức chỉ định người kế nhiệm. Quy trình này có thể diễn ra trong lúc các nhóm ly khai, vốn lâu nay phản đối chế độ Hồi giáo, tìm cách tận dụng khoảng trống quyền lực.
Israel đã ám sát nhiều nhân vật quân sự cấp cao của Iran, và các chuyên gia nhận định chính quyền Tehran đang ở thời điểm yếu nhất.
Ông Trita Parsi, Phó chủ tịch Viện Quincy (Washington, DC), cho biết một cuộc thay đổi chế độ sẽ đòi hỏi Mỹ hoặc Israel có sẵn người thay thế ông Khamenei và sẵn sàng đưa quân vào Iran.
Nhân vật được Israel ủng hộ có thể là Reza Pahlavi, con trai của cố quốc vương Iran bị lật đổ năm 1979, hiện sống ở Mỹ. Ông Pahlavi công khai ủng hộ Israel và coi cuộc xung đột là cơ hội “kết thúc chế độ”.
Thứ Sáu tuần này, Bộ trưởng Các vấn đề Người Do Thái toàn cầu Israel Amichai Chikli đăng ảnh bắt tay ông Pahlavi cùng dòng chữ: “Sớm thôi, tại Tehran”. Trả lời BBC mới đây, ông Pahlavi nói rằng cuộc xung đột hiện tại là cơ hội “hạ bệ chế độ Iran”.
Nếu ông Khamenei bị ám sát và Hội đồng Giám hộ trì hoãn việc chỉ định người kế nhiệm, nguy cơ bất ổn sẽ gia tăng.
“Khả năng cao sẽ dẫn tới sự sụp đổ hoàn toàn của chế độ”, ông Parsi nói. “Khi đó, nhà nước sẽ tan rã, và hỗn loạn sẽ trỗi dậy”.
Giáo sư Hamed Mousavi, chuyên ngành quan hệ quốc tế tại Đại học Tehran, cảnh báo rằng “can thiệp quân sự hiếm khi dẫn đến dân chủ”. Ông nhấn mạnh: “Hãy nhìn Iraq và Afghanistan – đều mất ổn định nhiều năm. Iran còn phức tạp hơn nhiều”.
Một khả năng là các phe phái quân sự Iran nắm quyền. Những nhóm này có thể không tìm kiếm giải pháp ngoại giao, mà chọn cách cứng rắn hơn, bao gồm theo đuổi vũ khí hạt nhân để răn đe.
“Tình hình sẽ không như Mỹ mong muốn”, ông Parsi nói.
Một kịch bản khác là đất nước chìm trong nội chiến, khi các nhóm sắc tộc tranh giành quyền lực.
Cấu trúc xã hội phức tạp của Iran
Iran có dân số đa dạng, bao gồm người Ba Tư, Azerbaijan, Arab, Baloch và Kurd. Dưới thời ông Khamenei, chính quyền đã kiềm chế được bất ổn sắc tộc dù vẫn tồn tại sự phân biệt đối xử.
Theo Tổ chức Ân xá Quốc tế (Amnesty International), các nhóm thiểu số bị hạn chế về giáo dục, việc làm, nhà ở và đại diện chính trị. Việc thiếu đầu tư vào vùng dân tộc khiến tình trạng nghèo đói và bị gạt ra một bên ngày càng trầm trọng.
Người Azerbaijan chiếm khoảng 16% dân số, là nhóm Shiite lớn nhất và hội nhập nhất nhưng vẫn bị phân biệt. Người Arab (khoảng 4 triệu người) cũng phải chịu sự gạt bỏ suốt nhiều năm. Người Baloch (khoảng 5 triệu), theo Hồi giáo dòng Sunni, sống dọc biên giới Pakistan–Afghanistan. Nhóm vũ trang Army of Justice của người Baloch tuyên bố ủng hộ Israel, cho rằng “Chúa đã chuẩn bị cơ hội cho nhân dân Iran tận dụng khoảng trống quyền lực”.
Người Kurd chiếm khoảng 10% dân số, sinh sống gần biên giới Iraq–Thổ Nhĩ Kỳ. Tổ chức ly khai Đảng Tự do người Kurd cũng tuyên bố ủng hộ cuộc không kích của Israel, kêu gọi “xóa sổ sức mạnh quân sự và an ninh của Iran”.
Một cuộc nổi dậy của người Kurd ở Iran sẽ là cơn ác mộng với cả Iraq và Thổ Nhĩ Kỳ, những nước có cộng đồng người Kurd lớn và từng đối mặt với các phong trào đòi ly khai.
Ngoài ra, tổ chức đối lập Mujahedin-e Khalq (MeK) – từng bị Mỹ liệt vào danh sách khủng bố nhưng hiện có nhiều đồng minh chính trị tại Mỹ – cũng có thể đóng vai trò. Dù là một trong những nhóm đối lập có tổ chức tốt nhất, MeK không được dân Iran ủng hộ vì lịch sử bạo lực và việc từng hợp tác với chính quyền Saddam Hussein trong chiến tranh Iran–Iraq.
Ông Parsi nhận định: “Nếu chế độ Iran sụp đổ, Israel và có thể cả Mỹ sẽ hỗ trợ các nhóm ly khai, khiến phần còn lại của nhà nước bị cuốn vào các cuộc chiến sắc tộc”.
Bà Fatemeh Haghighatjoo, cựu nghị sĩ Iran hiện điều hành một tổ chức dân chủ bất bạo động tại Mỹ, bày tỏ lo ngại rằng Iran có thể rơi vào nội chiến.
Tên lửa Mach 13+ Iran xuất trận: "Huyền thoại phòng thủ" Israel đã chấm dứt?
Ông Trump ra "tối hậu thư" với Iran, Israel tăng không kích, châu Âu bất lực
Israel cạn tên lửa đánh chặn giữa "làn mưa đạn" từ Iran, Mỹ cấp tốc viện trợ
Theo CNN