Dường như năm nào Hội đồng Giáo sư Nhà nước cũng nhận được những lá đơn tố cáo nhắm vào ứng viên. Một số đơn thư chính đáng, nhưng không ít trường hợp tố cáo sai, biến môi trường học thuật thành nơi đầy thị phi, thay vì minh bạch và tôn trọng tri thức.
Đơn thư khiếu nại, tố cáo là một quyền chính đáng. Trong nhiều trường hợp, nó giúp phát hiện sự gian dối trong hồ sơ, vi phạm liêm chính khoa học. Khi ấy, đơn tố cáo là kênh giám sát, góp phần bảo vệ sự trong sạch của giới học thuật.
Nhưng đáng nói khi thời gian qua, không ít lá đơn mang nội dung không đúng sự thật, nên không còn nhằm minh bạch hóa, mà trở thành "vũ khí" hạ uy tín đối thủ, “ngáng chân” đồng nghiệp. Vì khi đối chiếu với quy trình pháp lý, nhiều nội dung tố cáo bị bác bỏ. Hậu quả là nhiều đơn vị, cơ quan chức năng mất công sức, thời gian xác minh; ứng viên bị cuốn vào vòng xoáy tâm lý, còn dư luận thì hoài nghi.
Một lá đơn vô căn cứ tưởng chừng vô hại, nhưng thực chất để lại những vết xước cho môi trường học thuật, làm xói mòn niềm tin của xã hội vào giới trí thức. Thậm chí, các nhà khoa học trẻ – những người đang nuôi khát vọng học hàm – có thể chùn bước. Họ lo rằng thay vì được nhìn nhận bằng năng lực, có khi lại thành nạn nhân của những mưu toan. Điều này nguy hiểm, vì nó làm nhụt chí sáng tạo, vốn là linh hồn của khoa học.
Trong khi hệ thống quản lý văn bằng ở Việt Nam hiện nay đã khá chặt chẽ. Bằng cấp từ nước ngoài đều phải được công nhận, kiểm định bởi Cục Quản lý chất lượng, Bộ Giáo dục và Đào tạo. Khung trình độ quốc gia cũng đã tham chiếu chuẩn mực quốc tế. Luận án, công trình khoa học đều được công khai và có thể kiểm chứng dễ dàng bằng công cụ số hóa, trí tuệ nhân tạo.
Nhưng nếu tình trạng những đơn kiện vô căn cứ kéo dài, hình ảnh "mùa" xem xét phong giáo sư sẽ dần bị gắn liền với sự ồn ào, thị phi, thay vì tôn vinh tri thức
Đã đến lúc phải thay đổi cách ứng xử. Một mặt, cần khuyến khích tinh thần giám sát minh bạch, nhưng mặt khác, phải ngăn chặn đơn kiện sai sự thật.
Việc công khai hồ sơ ứng viên, từ bằng cấp đến công bố khoa học, để cộng đồng học thuật và dư luận giám sát, minh bạch quy trình thẩm định, mở rộng khả năng phản biện dựa trên dữ liệu chính thống sẽ giúp dư luận có căn cứ rõ ràng để đánh giá. Sự minh bạch là tấm lá chắn hiệu quả nhất chống lại tin đồn.
Bên cạnh đó, giới học thuật cũng cần đề cao văn hóa tranh luận, ứng xử văn minh hơn. Thay vì nặc danh gửi đơn, hãy lên tiếng công khai, đối thoại bằng minh chứng. Một nền khoa học chỉ lớn mạnh khi có những cuộc tranh luận cởi mở và sòng phẳng, chứ không phải khi lén lút đẩy nhau vào vòng tố cáo.
Quan trọng hơn, cần xây dựng chế tài đủ mạnh. Người làm đơn đúng, có chứng cứ xác thực, sẽ góp phần bảo đảm sự trong sạch cho môi trường học thuật. Nhưng người gửi đơn sai sự thật, vu khống, phải chịu trách nhiệm trước pháp luật, nhất là làm mất thời gian, công sức, tiền bạc của cơ quan nhà nước.
Đơn kiện thiếu căn cứ không thể coi là chuyện nhỏ hay “thói quen” mỗi mùa xét duyệt, mà phải được nhìn nhận như hành vi xâm phạm danh dự, nhân phẩm người khác. Pháp luật Việt Nam đã có quy định về xử phạt hành vi vu khống, bịa đặt, lan truyền thông tin sai sự thật; vấn đề là cần áp dụng kiên quyết trong bối cảnh học thuật.
Chế tài có thể bắt đầu từ mức xử phạt hành chính, buộc công khai xin lỗi, cho đến truy cứu trách nhiệm hình sự nếu hành vi vu khống gây hậu quả nghiêm trọng. Một khi trách nhiệm pháp lý được đặt ra rõ ràng, vòng luẩn quẩn “cứ đến mùa phong giáo sư lại có bão đơn kiện” sẽ không còn đất sống.
Cuối cùng, truyền thông cũng có vai trò. Nếu báo chí đưa tin khách quan, dựa trên bằng chứng chính thống, sẽ góp phần định hướng dư luận, ngăn tình trạng tin đồn thất thiệt lan rộng. Đồng thời, xã hội sẽ thấy rõ ai xứng đáng được tôn vinh, ai đang lợi dụng đơn thư để triệt hạ người khác.
Mỗi mùa xét giáo sư, phó giáo sư lẽ ra phải là dịp để xã hội vinh danh những trí thức tận tụy với khoa học. Thế nhưng, khi đi kèm với nó lại là “mùa đơn kiện”, hình ảnh cao quý ấy trở nên mờ nhạt.
Việt Nam đang hội nhập quốc tế, đang cần một môi trường học thuật trong sạch để nuôi dưỡng tài năng. Nếu thói quen lạm dụng đơn thư vô căn cứ không được chặn đứng, chúng ta sẽ tự tay kìm hãm chính mình.
Một nền khoa học mạnh mẽ chỉ có thể phát triển trên nền tảng tử tế. Và sự tử tế, trong trường hợp này, chính là ứng xử công bằng, minh bạch, văn minh với những người đang cống hiến trí tuệ cho đất nước.
Sự thật về những nghi vấn liên quan ứng viên phó giáo sư Vũ Quốc Đạt
Bỏ Hội đồng trường sẽ tháo gỡ điểm nghẽn tại các trường đại học
