Chiếm lĩnh “không gian ảo”, làm chủ trong môi trường truyền thông số

Truyền thông xã hội đã làm thay đổi “luật chơi” truyền thống

Truyền thông xã hội (Social Media) là một trong những cách thức truyền thông mới được các nhà báo, học giả trong và ngoài nước đề cập khá nhiều trong vài năm gần đây. Tuy nhiên, truyền thông xã hội là gì, hiện tại vẫn chưa hình thành được nhận thức chung, song từ “xã hội” được coi là khái niệm then chốt. “Nhân vật” chủ chốt của truyền thông xã hội là cư dân mạng (user), do đó, khác với cổng thông tin điện tử, truyền thông xã hội là diễn đàn để các “user” giao lưu, chia sẻ thông tin và sản xuất nội dung.

Báo chí trước thách thức của truyền thông xã hội.

Qua đó có thể thấy, truyền thông xã hội dựa trên nền tảng là các dịch vụ trực tuyến, các tin tức có thể chia sẻ giữa hai hoặc nhiều cá nhân và được lưu truyền một cách chóng mặt. Xét từ phương diện nội dung, bản chất của truyền thông xã hội là mối liên hệ cá nhân mang tính bình đẳng trong quá trình kết nối và truyền tải tin tức. Đây là sự khác biệt rõ nét giữa truyền thông xã hội với các phương tiện truyền thông truyền thống - nơi các cơ quan truyền thông chuyên nghiệp giữ vai trò là hạt nhân kết nối truyền thông và đưa tin.

Ông Hồ Quang Lợi: "Sự phát triển mạnh mẽ của truyền thông xã hội đã ảnh hưởng rất lớn đến hoạt động của các cơ quan báo chí".

Vấn đề đặt ra là, trong xã hội “mở”, truyền thông xã hội thường gắn với các hoạt động truyền thông không chính thức, bởi nó cho phép người sử dụng dễ dàng tham gia vào một nhóm nào đó trên mạng xã hội để trò chuyện và đưa ra quan điểm riêng của mình về một vấn đề mà họ đang quan tâm. Nếu xét từ giác độ phương thức truyền thông, truyền thông xã hội được hoạt động trên nền tảng là các dịch vụ trực tuyến, tin tức có thể chia sẻ và được lan truyền một cách nhanh chóng và có tính tương tác cao giữa những người tham gia.

Do đó, sự phát triển của truyền thông xã hội phụ thuộc rất lớn vào sự phát triển của môi trường truyền thông trực tuyến, nhất là Internet. Thực tế cho thấy, sự phát triển mạnh mẽ của truyền thông xã hội đã ảnh hưởng rất lớn đến hoạt động của các cơ quan báo chí, thậm chí làm đảo lộn và thay đổi môi trường truyền thông hiện nay.

Trước kia, trong môi trường truyền thông truyền thống, những tiêu chuẩn mang tính chiến lược nhất về giá trị nội dung của thông tin là giá trị của tin tức. Có nghĩa, một tin được coi là có giá trị, được các cơ quan báo chí truyền thống quan tâm nhiều hơn, nếu nó là những tin mang tính thời sự, có tác động lớn đối với kinh tế - xã hội.

Đối với những tin giải trí, giật gân, bạo lực, hoặc những tin nhỏ lẻ bị “phê bình” là “phi tin tức”, hay tin ít có giá trị. Chính điều đó đã khiến báo chí truyền thống được phép sử dụng tiêu chuẩn xác định giá trị thông tin này để tạo ra sự khác biệt trong tin tức nhằm lôi kéo công chúng.

Tuy nhiên, đó chỉ là trong bối cảnh mà báo chí truyền thống giữ vai trò độc tôn trong hoạt động cung cấp tin tức, và họ có quyền làm chủ “cuộc chơi” truyền thông. Sự xuất hiện của truyền thông xã hội đã làm thay đổi “luật chơi”, công chúng hiện nay với sự hậu thuẫn của trào lưu truyền thông xã hội đã có thêm những sự lựa chọn mới. Trong môi trường truyền thông mới, cái được gọi là “phi tin tức” đang trở thành làn sóng mới, chi phối sự lựa chọn biên tập và xuất bản của cơ quan báo chí truyền thống, bởi nó đáp ứng nhu cầu của công chúng hiện đại.

Nếu phân tích kỹ từ giác độ lý luận báo chí, tin tức xã hội có lợi thế hơn báo chí truyền thống ở chỗ nó được đăng tức thời.

Và đương nhiên, một khái niệm trong nghiên cứu báo chí và truyền thông xuất hiện đó là tin tức xã hội. Đây là lượng thông tin khổng lồ được chia sẻ, trong đó phần lớn là kiểu “phi tin tức” được đăng tải khắp trên mạng xã hội. Thực chất, nếu phân tích kỹ từ giác độ lý luận báo chí, tin tức xã hội có lợi thế hơn báo chí truyền thống ở chỗ nó được đăng tức thời.

Một điều đáng nói là, khi truyền thông xã hội phát triển, sẽ tạo ra một nguồn thông tin đa dạng và phong phú cho báo chí truyền thống. Thông thường, truyền thông xã hội có ưu thế trong việc phát hiện ra các thông tin xã hội rất nhanh, nhưng lại bị hạn chế bởi khả năng theo đuổi sự kiện đến cùng, do đó, khó có thể tạo thành chùm hoặc chuỗi tin, bài vừa có sức nặng vừa có giá trị cao.

Tin giả đang được coi như một dịch bệnh

Đặc biệt, vấn nạn tin giả trên mạng xã hội hiện nay đang hoành hành khắp nơi, tác động rất lớn đến tâm lý chung của công chúng, khiến các cơ quan chức năng, nhất là cơ quan báo chí lúng túng trong xử lý thông tin. Tin giả đang được ví như một dịch bệnh và là môi trường thuận lợi để chúng lan truyền nhanh hơn nhiều lần chính là mạng xã hội.

Tin giả - vấn nạn toàn cầu.

Tin giả có thể núp bóng dưới nhiều hình thức khác nhau như những dòng trạng thái bàn chuyện ô nhiễm tại một địa phương, nhưng lại dùng hình ảnh tận bên kia địa cầu, xảy ra từ lâu trong quá khứ hay một bức hình của quan chức cao cấp bị gắn với một phát ngôn gây sốc, mọi người chia sẻ và bình luận mà không quan tâm xem nội dung đó có bị xuyên tạc hay không.

Ngoài ra, các tổ chức hay cá nhân còn tạo dựng clip, cắt ghép thông tin không có thật, dùng công nghệ để phát tán nhanh, thủ đoạn ngày càng tinh vi. Để tạo niềm tin của người đọc/xem, các đối tượng còn tạo dựng những website, tài khoản mạng xã hội với những thông tin đúng trong thời gian đầu nhằm thu hút số lượng người xem nhưng sau đó, các đối tượng sẽ lồng ghép các thông tin giả để người xem không còn phân biệt được đâu thật, đâu giả. Điển hình là tình trạng giả mạo các cơ quan, tổ chức, như việc kẻ xấu đã giả mạo trang Facebook của Ban Tuyên giáo Trung ương đưa thông tin sai sự thật.

Một bức ảnh giả (ảnh trái) của một sinh viên Hindu đăng trên facebook đã gây ra một vụ xung đột đẫm máu giữa cộng đồng Hồi giáo và Hindu ở Tây Bengale tháng 7 năm 2017. Ảnh phải: Tin giả về một vụ cưỡng hiếp của cảnh sát đã gây ra một vụ bạo động tại Iran, tháng 5 năm 2015.

Do đó, trước mắt chúng ta phải quyết liệt ngăn chặn và xử lý nghiêm các đối tượng tung tin giả, bởi vấn nạn này ngày càng phức tạp, nguy hiểm. Thực tế này không chỉ yêu cầu các cơ quan chức năng vào cuộc, đòi hỏi trách nhiệm từ chính cơ quan báo chí và nhất là các nhà báo, bởi chỉ một dòng tut của nhà báo cũng có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín cá nhân hay tổ chức, từ đó thông tin lan truyền, khó kiểm soát trên mạng xã hội, tạo “kẽ hở” cho các thế lực thù địch tấn công ngược, gây hoang mang dư luận.

Do đó, người dùng mạng xã hội cũng cần phải có kỹ năng và có trách nhiệm cao với mỗi hoạt động của mình, trên tinh thần "thượng tôn pháp luật", phù hợp với chuẩn mực đạo đức và văn hóa ứng xử, tránh bị cả tin, lôi kéo và mắc bẫy các đối tượng xấu.

5 vấn đề đặt ra cho giới truyền thông

Thứ nhất, trong môi trường truyền thông hiện nay, không ít trường hợp cơ quan báo chí chạy theo hiệu hứng câu view, dẫn đến sự thất thiệt trong thông tin hay thổi phồng một số tình tiết trong sự kiện, hoặc “thêm mắm, dặm muối”, cố ý xuyên tạc câu trả lời của đối tượng được phỏng vấn để đạt mục đích thu hút sự chú ý của độc giả. Cách làm này đã đi ngược với tinh thần “sự thật là nguyên tắc tối thượng” của báo chí, đồng thời khiến báo chí bị mất niềm tin của công chúng.

Thứ hai, nghiên cứu về nội dung thông tin trên Internet nói chung và báo chí nói riêng, không ít ý kiến cho rằng, thông tin trên báo chí, nhất là các báo điện tử hiện nay khá vụn vặt, tùy tiện, một số thông tin thiếu chính xác, không chọn lọc, đôi lúc còn suy diễn chủ quan, làm lệch lạc nội dung và bản chất sự việc...Một trong những nguyên nhân quan trọng là nhận thức của tác giả. Ngoài ra, không chỉ liên quan đến bản thân nhà báo, mà ngay cả các tòa soạn báo cũng bị nhiều áp lực đè nặng lên vai như tia-ra phát hành, lượng view hay ngay cả nguồn thu từ quảng cáo.

 Chính vì vậy, một bộ phận phóng viên làm việc thiếu nghiêm túc, nhiều thông tin vì động cơ không trong sáng, dễ dãi trong tác nghiệp, khâu biên tập lơi lỏng, cẩu thả… Đó chính là điều kiện để nhiều tin “hổ lốn” thậm chí là “tin rác” trà trộn với những thông tin chính thống, làm vẩn đục môi trường báo chí truyền thông. Trong thực tế, bất kỳ thông tin báo chí nào đều phải đảm bảo các thuộc tính căn bản như tính nhân văn, tính giáo dục…

Song, trong kỷ nguyên số, ít nhiều có sự thay đổi, bởi thông tin quá nhanh nhạy, lan tỏa sâu rộng, tác động tới đời sống xã hội nhanh hơn, mạnh hơn. Trong bối cảnh đó, rất cần những luồng thông tin chính xác, để kịp thời định hướng dư luận xã hội, lấn át những dòng tin ô tạp trên Internet, từ đó có thể chiếm lĩnh được “không gian ảo” trên môi trường truyền thông đa dạng và phức tạp hiện nay.

Rất cần sự chủ động vào cuộc của báo chí, thực sự là “kênh” thông tin quan trọng làm tốt chức năng giám sát và định hướng dư luận là “người gác cổng thông tin”.

Thứ ba, khi bàn về vấn đề giám sát và phản biện xã hội của báo chí trong môi trường số có thể thấy, với vai trò là chủ thể dư luận - công chúng truyền thông có đặc trưng là nặc danh (giấu tên), do đó, việc các cơ quan báo chí làm thế nào nắm bắt chính xác chủ thể này là không hề dễ dàng.

Nói cách khác, công chúng mạng không phải là sự tồn tại mang tính thực thể mà do có chung ý kiến, quan điểm về một số hiện tượng xã hội và vấn đề xã hội mà hội tụ lại với nhau, có sự đồng thuận trên cấp độ dư luận, nhưng trong đời sống thực tế lại rất dễ bị phân tán. Nhóm công chúng này thường không ổn định, họ có thể tập trung vì có chung  ý kiến, đồng thời cũng có thể giải tán khi không chung quan điểm. 

Thứ tư, trong môi trường truyền thông mới, mô hình sản xuất thông tin cũng đã có sự thay đổi về chất, kỷ nguyên số tạo điều kiện cho chủ thể dư luận mới là cộng đồng cư dân mạng ngày càng mạnh hơn, đồng thời tích hợp lại dựa trên đặc điểm “cùng nhóm đồng thuận, ngoài nhóm dị kiến”.

Đặc điểm đó có mối liên hệ rất mật thiết với đặc tính của truyền thông xã hội. Trong thực tế, các cá thể phân tán này vốn không thể trở thành chủ thể dư luận, tuy nhiên nhờ sự kết nối của Internet mà có khả năng hành động tập thể.  Một điều đáng chú ý là, dư luận trên truyền thông xã hội trong mô hình truyền thông mới đã thúc đẩy sự ra đời của một số nhóm lãnh đạo quan điểm (opinion leader) trong công chúng, đó là sự ra đời của các blog cá nhân, các group trên mạng xã hội.

So với các phương tiện truyền thống, các diễn đàn, group này đã cung cấp cho công chúng kênh mới để phát biểu ý kiến, phá vỡ mô hình truyền thông truyền thống một chiều từ trên xuống dưới, trao cho công chúng nhiều quyền phát ngôn hơn, cư dân mạng vừa là người tiếp nhận thông tin, vừa là nhà sản xuất, truyền bá thông tin. Và, những người lãnh đạo quan điểm có khả năng huy động, động viên xã hội mạnh mẽ đó đã khiến tính ổn định trong cơ cấu quyền lực xã hội phải đối mặt với những thách thức lớn.

Trong môi trường dư luận mới vừa có sự tham gia của các phương tiện truyền thông truyền thống vừa có sự góp mặt của các phương tiện truyền thông mới, do vậy, rất cần sự chủ động vào cuộc của báo chí, thực sự là “kênh” thông tin quan trọng làm tốt chức năng giám sát và định hướng dư luận là “người gác cổng thông tin”, định hướng dư luận tốt trên mạng Internet.

Thứ năm, về quy trình làm báo cũng có sự thay đổi lớn đó là làm thế nào để các cơ quan báo chí tìm ra nguyên tắc trong việc “lọc” các bình luận và quản lý fanpage hoặc làm thế nào để sử dụng mạng xã hội hiệu quả trong phát triển nội dung cho báo chí và  tạo liên kết và hiệu ứng lan tỏa thông tin; hay như vấn đề quản trị rủi ro trong quá trình làm báo tích hợp với mạng xã hội…

Với tốc độ phát triển nhanh và đa dạng  như hiện nay, nếu chúng ta không nhận thức kịp thời và có những hành xử phù hợp, những người làm báo hiện đại dễ bị rơi vào mê trận của vòng xoáy  thông tin trong thời đại cách mạng công nghiệp 4.0.

Nhà báo phải luôn tỉnh táo trước những dòng thông tin lệch lạc

Người làm báo luôn phải đặt lợi ích dân tộc, lợi ích quốc gia  lên trên hết, có vai trò đặc biệt quan trọng trong định hướng và hình thành dư luận xã hội.

Có thể khẳng định, cùng với sự phát triển nhanh chóng của công nghệ truyền thông, cuộc chiến chống tin giả sẽ vẫn còn vô cùng cam go, khốc liệt bởi hằng ngày, hằng giờ, tin giả giống như một bệnh dịch vẫn tìm mọi con đường, mọi cách thức để len lỏi, gieo rắc, phát tán trong cộng đồng thông tin sai sự thật, xuyên tạc, thổi phồng sự sợ hãi, gây hoang mang trong dư luận xã hội.

Do đó, trong “cuộc đua” về thông tin, nhất là với thông tin trên mạng xã hội, hơn ai hết báo chí đang nắm giữ nhiều lợi thế. Một chân lý có thể rút ra, đưa tin đúng  chưa đủ mà các nhà báo cần có nghĩa vụ vạch trần và dập tắt tin giả cũng như thông tin bị bóp méo, vốn thường được nhiều người đọc và chia sẻ trên mạng hơn là sự thật; tăng thêm lượng thông tin “sạch” cho công chúng, hạn chế cơ hội cho những đối tượng lợi dụng sự kém hiểu biết, sự tò mò của người dân… để kích động, trục lợi.

Do đó, để phát huy vai trò của báo chí trong cuộc chiến chống tin giả, chắc chắn không có gì hơn là các cơ quan báo chí phải đi đầu và có trách nhiệm cung cấp thông tin nhanh nhạy song trung thực, chính xác. Khi không còn niềm tin và hiểu rõ bản chất tin tức vô căn cứ trên mạng xã hội, người dân sẽ đặt niềm tin vào các kênh thông tin chính thức để xác minh thông tin họ quan tâm.
Do đó, người làm báo luôn phải đặt lợi ích dân tộc, lợi ích quốc gia  lên trên hết, có vai trò đặc biệt quan trọng trong định hướng và hình thành dư luận xã hội, động viên các tầng lớp nhân dân tin tưởng và thực hiện thắng lợi các Nghị quyết của Đảng, chính sách và pháp luật của Nhà nước. Trong kỷ nguyên số, nhà báo – “người thư ký của thời đại” phải luôn tỉnh táo trước những dòng thông tin lệch lạc, không “nối giáo cho giặc”, tạo thêm sự bất ổn cho xã hội.