Thu hút nhân tài về Việt Nam - bài học từ thung lũng Silicon Valley

Tổng Bí thư Tô Lâm đã yêu cầu xây dựng cơ chế vượt trội để thu hút 100 trí thức, nhà khoa học kiều bào trong lĩnh vực KHCN trở về quê hương, chung tay dựng xây đất nước. Đó không chỉ là một lời mời chân thành mà còn là lời hiệu triệu cho một chiến lược phát triển dựa vào tri thức, nơi con người, đặc biệt là người tài, trở thành trụ cột quốc gia.

Nhưng để hiện thực hóa lời kêu gọi đó, điều Việt Nam cần không chỉ là chính sách đãi ngộ tài chính, mà là một hệ sinh thái trí tuệ toàn diện, nơi người tài có thể bén rễ, phát triển và đóng góp mà không bị cản trở bởi tư duy cũ hay cơ chế ràng buộc.

Để hình dung một hình mẫu rõ ràng cho điều này, chúng ta phải nhìn đến Silicon Valley, không chỉ là trung tâm công nghệ số một thế giới, mà còn là thung lũng của niềm tin, nơi hàng triệu nhân tài từ khắp hành tinh đã tụ hội về không chỉ để kiếm tiền, mà để thực hiện giấc mơ sáng tạo và thay đổi thế giới.

Silicon Valley từ lâu đã trở thành một biểu tượng toàn cầu trong ngành công nghệ, thu hút hàng triệu nhân tài với hy vọng tìm kiếm cơ hội phát triển nghề nghiệp. Mặc dù không thể phủ nhận rằng mức lương tại đây rất hấp dẫn, đặc biệt là với những kỹ sư AI có thể kiếm từ 200.000 USD đến hơn 1 triệu USD mỗi năm nếu tính cả cổ phần, nhưng lý do mà những nhân tài này chọn Silicon Valley còn sâu sắc và đa dạng hơn nhiều.

Nơi đây không phải lúc nào cũng sôi động như hiện nay. Trước năm 1950, đó là một vùng đất hoang vu, bán nông nghiệp ở miền nam San Francisco. Sự xuất hiện của Giáo sư Frederick Terman (Đại học Stanford) là bước ngoặt đầu tiên. Ông đã khuyến khích sinh viên khởi nghiệp ngay từ trong trường, điển hình là Hewlett và Packard, những người sáng lập HP trong một gara nhỏ năm 1939. Terman không chỉ là một nhà giáo dục mà là “kiến trúc sư trưởng” của mô hình liên kết giữa đại học- công nghệ- doanh nghiệp, thứ sau này trở thành linh hồn của Silicon Valley.

Nhiều học giả đồng tình rằng yếu tố quyết định sự khác biệt của Valley không phải nằm ở tài nguyên hay vốn, mà là “môi trường mở” mà nơi đây tạo ra. Giáo sư AnnaLee Saxenian (UC Berkeley), người nghiên cứu hơn 20 năm về thung lũng, từng viết: “Chính tính phi tập trung, sự chia sẻ thông tin không rào cản, và văn hóa hợp tác đã tạo nên sự khác biệt căn bản giữa Valley và các trung tâm công nghệ khác như Boston.”

Một trong những yếu tố quan trọng nhất thu hút nhân tài đến Silicon Valley chính là môi trường làm việc độc đáo, nơi mà sự tự do sáng tạo được đặt lên hàng đầu. Các chuyên gia công nghệ không chỉ được khuyến khích phát triển ý tưởng mới mà còn có cơ hội tham gia vào các dự án mang tính đột phá. Họ có thể thử nghiệm và thực hiện những sáng kiến mà không lo sợ bị trừng phạt nếu thất bại. Điều này không chỉ giúp họ phát triển kỹ năng cá nhân mà còn mang lại cảm giác thỏa mãn và tự hào về những gì họ đã đóng góp cho xã hội.

Silicon Valley không chỉ đơn thuần là một trung tâm công nghệ; nó còn là một hệ sinh thái hỗ trợ mạnh mẽ cho các nhân tài. Từ nguồn vốn đầu tư dồi dào đến các dịch vụ hỗ trợ pháp lý, mọi yếu tố đều được thiết kế để tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của cá nhân và doanh nghiệp. Các quỹ đầu tư mạo hiểm sẵn sàng rót vốn cho những ý tưởng sáng tạo, trong khi các tổ chức và mạng lưới hỗ trợ khởi nghiệp cung cấp kiến thức và kinh nghiệm quý giá. Điều này tạo ra một môi trường lý tưởng cho những ai muốn biến ý tưởng thành hiện thực.

Đội ngũ nhân sự tại Silicon Valley là minh chứng rõ ràng cho sự đa dạng và toàn cầu hóa trong ngành công nghệ. Nhiều cái tên nổi bật đã xuất phát từ các quốc gia khác nhau, như Sundar Pichai, CEO của Google, và Satya Nadella, CEO của Microsoft, đều là người Ấn Độ với nền tảng học vấn vững chắc tại IIT và Stanford. Elon Musk, một cái tên không thể thiếu, là người Nam Phi đã khởi nghiệp tại Palo Alto và sáng lập nhiều công ty nổi tiếng như PayPal, Tesla và SpaceX.

Bên cạnh đó, không thể không nhắc đến những nhân tài gốc Á, như Fei-Fei Li, nhà khoa học AI hàng đầu gốc Trung Quốc, hiện là giáo sư tại Stanford và đồng sáng lập AI4ALL; hay Yoshua Bengio, người Canada nổi tiếng với những đóng góp cho lĩnh vực AI. Đặc biệt, Hồng Quang, một kỹ sư người Việt, hiện đang giữ vai trò Giám đốc phát triển mô hình ngôn ngữ tại Meta AI.

Theo Tổ chức Di cư Quốc tế (IOM), 52% lực lượng lao động công nghệ ở Silicon Valley sinh ra ngoài nước Mỹ. Con số này không chỉ phản ánh sức hấp dẫn của khu vực mà còn cho thấy sự đóng góp to lớn của nhân tài quốc tế cho sự phát triển của ngành công nghệ.

Silicon Valley vẫn tiếp tục là điểm đến lý tưởng cho những ai khao khát sáng tạo và đổi mới. Mức lương cao chỉ là một phần trong bức tranh hấp dẫn mà nơi đây mang lại. Sự tự do trong công việc, hệ sinh thái hỗ trợ mạnh mẽ và đội ngũ nhân tài đa dạng chính là những yếu tố then chốt khiến Silicon Valley trở thành trung tâm công nghệ hàng đầu thế giới.

Vậy, Silicon Valley hút nhân tài toàn cầu bằng cách nào?

Silicon Valley không chỉ thu hút nhân tài toàn cầu bằng những lời kêu gọi hấp dẫn. Thay vào đó, khu vực này xây dựng một hệ thống chính sách và cơ chế vận hành thực chất, được thử nghiệm và điều chỉnh liên tục trong suốt hàng chục năm qua. Dưới đây là năm nhóm chiến lược chính giúp Silicon Valley duy trì sức hút mạnh mẽ đối với nhân tài.

Một là tự do học thuật và khuyến khích khởi nghiệp từ đại học

Tại các trường đại học danh tiếng như Stanford, Berkeley và MIT, sinh viên được khuyến khích biến những đề tài nghiên cứu thành sản phẩm thương mại. Sự chấp nhận của giảng viên đối với việc khởi nghiệp cùng sinh viên không chỉ thúc đẩy tinh thần sáng tạo mà còn tạo ra môi trường học thuật cởi mở. Nhiều công ty lớn như Google, Yahoo và Cisco đều bắt đầu từ những ý tưởng nảy sinh trong giảng đường. Fei-Fei Li, nhà sáng lập AI4ALL, chia sẻ tại một diễn đàn Stanford rằng: “Chính sự tự do trong nghiên cứu và niềm tin rằng ‘ý tưởng có thể thay đổi thế giới’ đã khiến tôi kiên trì theo đuổi dự án ImageNet.”

Hai là cơ chế sở hữu trí tuệ rõ ràng, bảo vệ người sáng tạo

Silicon Valley nổi bật với hệ thống pháp luật bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ cho mọi cá nhân, từ sinh viên đến nhà sáng lập. Điều này tạo ra một môi trường an toàn cho những người sáng tạo, giúp họ yên tâm phát triển ý tưởng mà không lo bị xâm phạm quyền lợi. Sự bảo vệ này là yếu tố then chốt mà ít quốc gia đang phát triển có thể cung cấp.

Ba là nguồn vốn mạo hiểm dồi dào, sẵn sàng chịu rủi ro

Là cái nôi của các quỹ đầu tư mạo hiểm, Silicon Valley cho phép những ý tưởng táo bạo nhận được hàng triệu USD chỉ sau một buổi thuyết trình. Văn hóa ở đây tôn trọng rủi ro và coi thất bại là một phần của quá trình học hỏi. Theo thống kê năm 2023, hơn 60% startup ở Valley được sáng lập bởi những người đã từng thất bại ít nhất một lần, cho thấy sự chấp nhận rủi ro là một phần không thể thiếu trong hành trình khởi nghiệp.

Bốn là minh bạch trong đánh giá, đề cao năng lực cá nhân

Tại Silicon Valley, năng lực cá nhân được đặt lên hàng đầu. Không ai quan tâm đến tuổi tác hay bằng cấp của bạn; điều quan trọng là bạn có thể làm gì. Những cá nhân trẻ tuổi như Mark Zuckerberg và Vitalik Buterin đã chứng minh rằng tuổi tác không phải là rào cản để đạt được thành công. Gary Fowler, một chuyên gia khởi nghiệp, nhấn mạnh: “Silicon Valley không trọng tuổi, không trọng chức, chỉ trọng ý tưởng và kết quả.”

Năm là cộng đồng chuyên gia hỗ trợ

Cuối cùng, Silicon Valley tạo ra một mạng lưới hỗ trợ mạnh mẽ cho những người khởi nghiệp. Khi bạn có ý tưởng, bạn có thể dễ dàng tiếp cận với các mentor, luật sư sở hữu trí tuệ và nhà đầu tư thiên thần. Mạng lưới này không chỉ giúp người trẻ dám khởi nghiệp mà còn tạo ra những cơ hội kết nối quý giá.

Silicon Valley không chỉ là một địa điểm, mà là một hệ sinh thái sáng tạo, nơi mà những ý tưởng có thể phát triển và trở thành hiện thực. Chính những chiến lược này đã giúp khu vực này duy trì vị thế hàng đầu trong việc thu hút nhân tài toàn cầu.

Bài học từ Silicon Vallay

Lời hiệu triệu của Tổng Bí thư Tô Lâm về việc kêu gọi 100 trí thức kiều bào trở về cống hiến là một tín hiệu chính trị mạnh mẽ. Nó cho thấy Việt Nam đang đặt khoa học công nghệ và nhân tài vào trung tâm chiến lược phát triển quốc gia.

Tuy nhiên, để lời kêu gọi ấy trở thành hiện thực, cần hơn những tuyên bố mang tính biểu tượng. Điều nhân tài cần không chỉ là tình yêu quê hương, mà là một hệ sinh thái trí tuệ đủ hấp dẫn, rộng mở và văn minh, nơi họ có thể sống, sáng tạo và được công nhận xứng đáng.

Trước hết, cần trao quyền tự chủ thực chất cho các đại học và viện nghiên cứu. Nhân tài không thể phát triển trong môi trường hành chính hóa, nơi họ không được quyền quyết định chương trình đào tạo, định hướng nghiên cứu hay cộng sự của mình. Cơ chế tự chủ phải đi kèm với quyền về nhân sự, tài chính, và hợp tác quốc tế, trong đó có quyền mời chuyên gia nước ngoài, triển khai các startup nghiên cứu (spin-off), như cách mà các đại học ở Mỹ, Đức hay Hàn Quốc đã làm thành công.

Thứ hai, cần có một khung pháp lý bảo vệ sở hữu trí tuệ minh bạch và mạnh mẽ. Không ít nhà khoa học e ngại về nước vì lo công trình của mình sẽ bị "chiếm hữu" bởi cơ quan chủ quản không đóng góp gì cho quá trình sáng tạo. Cần quyết liệt đưa Luật Sở hữu trí tuệ vào cuộc sống là cần thiết để nhà khoa học được toàn quyền với sản phẩm trí tuệ của mình, được đăng ký bảo hộ quốc tế thuận lợi và được phân chia lợi nhuận công bằng.

Thứ ba, phải cải tổ cách tuyển chọn và đánh giá nhân tài. Những tiêu chí như “tuổi tác, thâm niên, vùng miền” không thể tiếp tục là thước đo. Cần thiết lập các hội đồng khoa học độc lập, đa ngành và có sự tham gia của chuyên gia quốc tế. Tuyển chọn phải dựa trên năng lực và thành tựu khoa học, không phải dựa trên quan hệ, “xin cho”.

Thứ tư, phải tạo được cơ chế tài chính linh hoạt và cạnh tranh toàn cầu. Trí thức Việt kiều đã quen làm việc trong môi trường trả lương theo thị trường quốc tế, hợp đồng theo dự án rõ ràng, và có quỹ hỗ trợ sáng tạo thực chất. Việc thành lập một Quỹ Khoa học độc lập, không qua quá nhiều tầng trung gian, là chìa khóa để họ yên tâm cống hiến.

Cuối cùng, hãy tạo một hệ sinh thái kết nối, hỗ trợ và bảo vệ. Một cộng đồng mentor (người hướng dẫn), cố vấn và trung tâm hỗ trợ sở hữu trí tuệ có thể là bệ đỡ cho những người trở về bắt đầu lại. Họ không cần được “trải thảm đỏ” hình thức, mà cần được trao công cụ để làm việc hiệu quả và minh bạch.

Silicon Valley, bài học quý báu cho Việt Nam, không thu hút nhân tài toàn cầu bằng khẩu hiệu, mà bằng một hệ sinh thái nơi người tài được tự do sáng tạo, làm chủ công trình, được bảo vệ bằng luật pháp và khích lệ bởi một văn hóa đổi mới không sợ thất bại.

Nếu Việt Nam thực sự muốn đón nhân tài trở về, điều quan trọng nhất không phải là đãi ngộ, mà là niềm tin, rằng họ sẽ không bị ràng buộc bởi tư duy cũ kỹ, mà được trao cơ hội để thực hiện những điều lớn lao cho đất nước.

Nếu không, họ sẽ quay đi, không phải vì thiếu tình, mà vì thiếu niềm tin. “Cái cây chỉ bén rễ ở nơi có đất tốt. Người tài cũng thế”.