“Bộ tứ nghị quyết” và hàng loạt chính sách mới đã “mở toang cửa” thu hút nhân tài

“Cửa trên” đã thông

Trong một phát biểu gần đây, Tổng Bí thư Tô Lâm đã nhấn mạnh yêu cầu xây dựng một cơ chế vượt trội nhằm mời gọi 100 Việt kiều có chuyên môn cao trong lĩnh vực công nghệ thông tin (CNTT) về nước làm việc. Đây không chỉ là một lời hiệu triệu mang tính biểu tượng, mà còn là một định hướng chiến lược có ý nghĩa thực tiễn to lớn trong bối cảnh Việt Nam đang bước vào giai đoạn chuyển đổi số toàn diện, hướng tới mục tiêu trở thành trung tâm đổi mới sáng tạo và công nghiệp công nghệ cao trong khu vực.

Trước khi bàn đến việc xây dựng cơ chế vượt trội (về lương bổng, chế độ nhà cửa, môi trường làm việc…) để thu hút nhân tài, chúng ta phân tích xem liệu các Nghị quyết của Đảng và một số bộ luật về lĩnh vực khoa học công nghệ, công nghệ thông tin đã đáp ứng được các điều kiện để xây dựng một cơ chế vượt trội nhằm thu hút 100 nhân tài KHCN là người Việt Nam ở nước ngoài về nước làm việc và cống hiến chưa.

Trao đổi với VietTimes về vấn đề này, GS.TSKH Đỗ Trung Tá, nguyên Bộ trưởng Bộ Bưu chính Viễn thông, cố vấn BCH Hội Truyền thông số Việt Nam (VDCA), phân tích:

Theo tinh thần của Nghị quyết số 57-NQ/TW, ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, chúng ta đang đứng trước một cơ hội lớn để phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao.

Nghị quyết này không chỉ nhấn mạnh vai trò của khoa học công nghệ mà còn khẳng định tầm quan trọng của việc thu hút người Việt Nam ở nước ngoài tham gia vào các hoạt động giảng dạy, nghiên cứu và chuyển giao công nghệ tại các viện, trường, và trung tâm đổi mới sáng tạo. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh hiện nay, khi mà Việt Nam đang hướng tới mục tiêu trở thành một quốc gia phát triển, hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế toàn cầu.

Cùng với đó, Nghị quyết số 68-NQ/TW ngày 4/5/2025 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân đã đưa ra những chính sách đáng chú ý, như cơ chế trả lương theo thỏa thuận không bị khống chế bởi khung lương Nhà nước, và các chính sách tài chính đặc thù liên quan đến nhà ở, visa, bảo hiểm và thuế thu nhập cá nhân. Những chính sách này không chỉ thể hiện sự nhận thức rõ ràng của Đảng và Nhà nước về tầm quan trọng của việc thu hút nhân tài mà còn tạo ra một môi trường thuận lợi hơn cho các chuyên gia, đặc biệt là những người Việt kiều quay về.

GS Đỗ Trung Tá cho rằng Nghị quyết số 68-NQ/TW và Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị là “bệ phóng” thúc đẩy sự phát triển đột phá của khu vực kinh tế tư nhân và các lĩnh vực khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số. Các nghị quyết này của Đảng đang được luật hoá một cách mạnh mẽ. Vấn đề còn lại là phải triển khai quyết liệt để luật sớm đi vào cuộc sống nhằm thu hút nhân tài, đặc biệt là 100 Việt kiều theo chỉ đạo của Tổng bí thư Tô Lâm.

Còn TS Nguyễn Quân, nguyên Bộ Trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ, cố vấn Ban chấp hành VDCA chia sẻ: “việc xây dựng các luật như Luật Khoa học và Công nghệ (sửa đổi), Luật Đổi mới sáng tạo, Luật Công nghệ công nghiệp số và Luật Dữ liệu là rất cần thiết để tạo ra một hành lang pháp lý vững chắc cho nền kinh tế tri thức.

Các Luật Đổi mới sáng tạo sẽ tạo điều kiện cho các trung tâm đổi mới sáng tạo hoạt động hiệu quả hơn, cho phép thiết lập cơ chế sandbox (thử nghiệm chính sách) về công nghệ.

Luật Công nghệ công nghiệp số định hướng phát triển các ngành công nghệ tiên phong như trí tuệ nhân tạo (AI), Internet vạn vật (IoT), điện toán đám mây, và blockchain, đồng thời cam kết hỗ trợ các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo. Luật Dữ liệu, lần đầu tiên xác lập dữ liệu là tài sản đặc biệt, có thể được giao cho doanh nghiệp và nhà khoa học sử dụng dưới dạng giấy phép mở, góp phần thúc đẩy nghiên cứu và phát triển ứng dụng.

Mặc dù các luật này đã mở ra một khuôn khổ pháp lý tương đối hiện đại, nhưng vẫn cần được cụ thể hóa bằng các chính sách tài chính và môi trường làm việc tương ứng. Cần có những cơ chế khuyến khích rõ ràng để tạo điều kiện cho các chuyên gia, đặc biệt là người Việt kiều, quay về và cống hiến cho đất nước”.

Trong khi đó, GS. Nguyễn Đức Khương, Phó Chủ tịch Hội Khoa học và Chuyên gia Việt Nam toàn cầu - AVSE Global, “Luật và nghị quyết hiện nay đã cởi mở hơn nhiều so với 10 năm trước, nhưng thiếu cơ chế cam kết dài hạn, đặc biệt là chưa có một cơ chế đãi ngộ thực sự mang tính cạnh tranh với thị trường quốc tế”. Điều này cho thấy rằng, để thu hút nhân tài, Việt Nam cần phải có những chính sách hấp dẫn hơn nữa, không chỉ về mặt tài chính mà còn về môi trường làm việc.

Còn TS Vũ Thành Tự Anh cũng nhấn mạnh rằng: "Muốn thu hút người giỏi, không thể chỉ mời gọi bằng lòng yêu nước. Phải tạo ra môi trường làm việc đủ tự do sáng tạo, minh bạch, không bị cản trở bởi cơ chế xin-cho hay sự phân biệt đối xử”. Điều này có nghĩa là cần phải xây dựng một hệ thống pháp lý rõ ràng và công bằng, nơi mà mọi người đều có cơ hội phát triển và cống hiến tài năng của mình. Các nghị quyết và Bộ luật nói trên đã đáp ứng về mặt pháp lý. Cái quan trọng nhất là phải triển khai cụ thể, quyết liệt để tạo ra một cơ chế vượt trội nhằm thu hút nhân tài, nói chung và 100 Việt kiều giỏi trong lĩnh vực CNTT, nói riêng, như chỉ đạo của Tổng bí thư Tô Lâm.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và cạnh tranh ngày càng gay gắt, việc cải cách chính sách và luật pháp để thu hút nhân tài, đặc biệt là 100 Việt kiều, là một nhiệm vụ cấp bách và cần thiết. Chỉ khi có những bước đi mạnh mẽ và quyết đoán, Việt Nam mới có thể tận dụng tối đa nguồn lực từ những người con xa xứ, góp phần vào sự phát triển bền vững của đất nước.

Những thách thức cần phải vượt qua

Việc thu hút người Việt tài năng về nước làm việc là một trong những nhiệm vụ quan trọng nhằm nâng cao chất lượng nguồn nhân lực và thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Tuy nhiên, thực tế cho thấy rằng có nhiều thách thức lớn cần phải vượt qua để đạt được mục tiêu này.

GS Augustine Hà Tôn Vinh, một Việt kiều, chuyên gia hàng đầu về tư vấn chính sách nói: “Một trong những thách thức lớn nhất chính là “chênh lệch về thu nhập” và “điều kiện làm việc” giữa Việt Nam và các quốc gia phát triển. Ví dụ, một kỹ sư CNTT Việt kiều tại Mỹ có thể kiếm từ 150.000 đến 200.000 USD mỗi năm, trong khi mức thu nhập cao nhất tại các đơn vị nghiên cứu công lập ở Việt Nam hiện chưa đến 25.000 USD/năm.

Sự chênh lệch này không chỉ thể hiện ở con số lương mà còn ở“môi trường làm việc”. Tại Mỹ, các chuyên gia được làm việc trong môi trường hiện đại, với đầy đủ thiết bị và công nghệ tiên tiến, trong khi nhiều cơ sở nghiên cứu tại Việt Nam vẫn đang phải đối mặt với tình trạng thiếu thốn về thiết bị, khó khăn trong việc tiếp cận dữ liệu và quy trình hành chính rườm rà. Những yếu tố này khiến cho người tài cảm thấy không được tôn trọng và không có động lực để quay về.

Thêm vào đó, “thiếu cơ chế tài chính linh hoạt” cũng là một rào cản lớn. Mặc dù Nghị quyết 68 đã cho phép các đơn vị công lập được trả lương thỏa thuận, nhưng vẫn còn nhiều vướng mắc do quy định của Luật Ngân sách Nhà nước. Điều này dẫn đến việc các đơn vị công lập không thể chủ động trong việc đàm phán với chuyên gia quốc tế hay Việt kiều theo tiêu chuẩn quốc tế.

Cuối cùng, “vấn đề về niềm tin và định kiến” cũng là một yếu tố không thể bỏ qua. Nhiều trí thức Việt kiều khi trở về nước làm việc thường gặp phải sự nghi ngờ từ đồng nghiệp và xã hội. Họ có thể bị đánh giá là “người ngoài” hoặc bị phân biệt đối xử, điều này gây ra tâm lý lo ngại và không thoải mái khi làm việc. Những trải nghiệm này không chỉ ảnh hưởng đến tâm lý của người lao động mà còn tác động tiêu cực đến hiệu suất làm việc của họ.

Vì vậy, để thu hút người Việt tài năng về nước, theo GS Vinh, cần có một cái nhìn toàn diện hơn về những thách thức mà họ phải đối mặt. Nhà nước và các cơ quan chức năng cần có những chính sách rõ ràng và hiệu quả để cải thiện môi trường làm việc, đảm bảo thu nhập cạnh tranh và xây dựng niềm tin cho những người trở về. Chỉ khi giải quyết được những vấn đề này, Việt Nam mới có thể tận dụng được nguồn nhân lực quý giá từ những trí thức Việt kiều, góp phần vào sự phát triển bền vững của đất nước.

Xây dựng cơ chế vượt trội bằng cách nào?

Câu hỏi này đã được VietTimes đặt ra với TS Nguyễn Trí Hiếu (chuyên gia tài chính- ngân hàng độc lập, với hơn 30 năm kinh nghiệm làm trong ngành tài chính ngân hàng tại Mỹ, Đức và Việt Nam, ông cũng là người Việt đầu tiên thành lập ngân hàng tại Mỹ). Ông chia sẻ:

Một trong những điểm nổi bật là việc “thiết lập Quỹ Đặc biệt” nhằm thu hút nhân tài Việt kiều. Quỹ này sẽ hoạt động với cơ chế tài chính độc lập, cho phép trả lương và chi phí nghiên cứu theo chuẩn quốc tế. Điều này không chỉ giúp đảm bảo thu nhập cạnh tranh mà còn tạo ra môi trường làm việc hấp dẫn cho các chuyên gia Việt kiều. Sự kết hợp giữa vốn ngân sách, ODA và hợp tác công tư với các tập đoàn lớn như FPT, Viettel, hay Vingroup sẽ tạo ra nguồn lực dồi dào, góp phần thúc đẩy đổi mới sáng tạo.

Chính sách lương bổng cũng là một yếu tố quan trọng. Việc trả lương theo vị trí thay vì theo biên chế sẽ khuyến khích sự cống hiến và sáng tạo của nhân tài. Ngoài ra, việc miễn thuế thu nhập cá nhân trong 5 năm đầu làm việc tại Việt Nam là một ưu đãi lớn, giúp giảm gánh nặng tài chính cho những người trở về quê hương cống hiến.

TS Hiếu cũng gợi ý rằng, việc thành lập chương trình “Ngôi nhà Việt Nam cho tri thức Việt kiều” cũng đáng chú ý. Cung cấp nhà ở chất lượng cao tại các trung tâm đổi mới sáng tạo không chỉ giúp các chuyên gia ổn định cuộc sống mà còn tạo điều kiện thuận lợi cho gia đình họ. Việc hỗ trợ về học tập, y tế và bảo hiểm cho gia đình cũng thể hiện sự quan tâm đến cuộc sống của nhân tài.

Cuối cùng, việc bảo đảm môi trường làm việc tự do, minh bạch và không phân biệt là điều kiện tiên quyết để thu hút và giữ chân nhân tài. Thành lập các viện hoặc trung tâm nghiên cứu độc lập với hội đồng quản trị quốc tế sẽ tạo ra một nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững.

Cuối cùng TS Nguyễn Trí Hiếu kết luận: “Những giải pháp cụ thể được đề xuất không chỉ là cơ hội để Việt Nam thu hút nhân tài mà còn là bước đi quan trọng trong việc xây dựng một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo mạnh mẽ. Nếu được thực hiện hiệu quả, đây sẽ là động lực lớn cho sự phát triển kinh tế và công nghệ của đất nước trong tương lai gần”

Lời kêu gọi của Tổng Bí thư Tô Lâm cần được cụ thể hóa bằng những hành động quyết liệt, với tinh thần “dám nghĩ, dám làm” và “chấp nhận cơ chế đặc thù”. Việt Nam đang đứng trước cơ hội vàng để trở thành trung tâm công nghệ của Đông Nam Á. Nhưng để làm được điều đó, chúng ta không thể để những bộ óc Việt kiều lỗi lạc đứng ngoài cuộc. Đã đến lúc phải xây dựng một "hệ sinh thái nhân tài" thực sự vượt trội, minh bạch, và đầy niềm tin để người tài không chỉ trở về, mà còn yên tâm cống hiến và cùng xây dựng một Việt Nam số hùng cường.

Vì sao truyền thông là "chìa khóa" thu hút Việt kiều công nghệ?

Với “tổng công trình sư”, môi trường làm việc quan trọng hơn lương cao

Cách nào thu hút 100 nhân tài về nước theo chỉ đạo của Tổng Bí thư?

GS Nguyễn Hữu Liêm: Những lưu ý quan trọng nhất khi mời gọi 100 chuyên gia giỏi về nước cống hiến