Trong buổi làm việc với Ban chính sách, chiến lược Trung ương mới đây, Tổng Bí thư đã đặt vấn đề nghiên cứu cơ chế và lộ trình quản lý hiệu quả thị trường vàng thông qua ba phương án: Thành lập Sở giao dịch vàng quốc gia; Giao dịch vàng trên Sở giao dịch hàng hóa; hoặc thiết lập Sở giao dịch vàng trong Trung tâm tài chính quốc tế tại Việt Nam.
Đây không chỉ là một định hướng điều tiết thị trường mà còn là một tư duy cải cách nền tảng, thể hiện tầm nhìn sâu xa về cấu trúc tài sản, an ninh tiền tệ và năng lực nội sinh của nền kinh tế.
Thị trường vàng tại Việt Nam lâu nay phản ánh tâm lý cất trữ mang tính phòng thủ - một thói quen hình thành từ lịch sử. Tuy nhiên, trong thời đại hội nhập và tài chính số, việc quản lý vàng đã bộc lộ nhiều hạn chế: chênh lệch lớn giữa giá vàng trong nước và thế giới; giao dịch phi tập trung, thiếu minh bạch; nguồn lực xã hội “nằm im” trong két sắt, không tham gia vào chu trình sản xuất - đầu tư.
Chính vì vậy, việc nghiên cứu thiết lập một cơ chế quản lý và giao dịch vàng mang tính quốc gia, tập trung, có giám sát và hội nhập quốc tế là một bước đi tất yếu. Đây là cách đưa vàng về đúng vị trí của một tài sản tài chính, thay vì là nơi trú ẩn phi sản xuất.
Cả ba mô hình được nêu đều có những giá trị chiến lược riêng. Nếu thành lập Sở giao dịch vàng quốc gia - chúng ta có thể thiết kế và quản trị một thị trường vàng tập trung, minh bạch, hiện đại, theo mô hình như Sàn vàng Thượng Hải (SGE). Ngân hàng Nhà nước kiểm soát tốt cung cầu, giá vàng, tránh đầu cơ, biến động bất thường. Cùng với đó là tăng khả năng huy động vàng trong dân, đưa vàng vào hệ thống tài chính quốc gia.
Tuy nhiên, mô hình này đòi hỏi khung pháp lý đầy đủ, cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin vững chắc, đội ngũ quản trị có năng lực cao; phải xác định rõ cơ chế phối hợp giữa Ngân hàng Nhà nước, Bộ Tài chính, Ủy ban Chứng khoán và các ngân hàng thương mại...
Mô hình thứ hai, nếu đưa vàng vào giao dịch trên Sở giao dịch hàng hóa (như MXV) có ưu điểm là tận dụng sẵn hạ tầng và pháp lý từ Sở Giao dịch hàng hóa Việt Nam. Giao dịch thông qua các hợp đồng tương lai vàng, tương tự như cách vận hành của COMEX hay TOCOM, giúp người dân và doanh nghiệp phòng ngừa rủi ro giá.
Nhược điểm là giao dịch hàng hóa thường thiên về đầu cơ, không hoàn toàn phù hợp với tâm lý nắm giữ tài sản thực như vàng vật chất ở Việt Nam; khó thực hiện với vàng vật chất; chủ yếu là giao dịch hợp đồng giấy (paper gold).
Phương án thứ ba, lập Sở giao dịch vàng quốc gia trong Trung tâm tài chính quốc tế tại Việt Nam. Phương án có ưu điểm gắn thị trường vàng với vị thế tài chính toàn cầu, thu hút nhà đầu tư nước ngoài, giúp quốc tế hóa thị trường vàng. Cấu trúc tốt hơn về pháp lý, thuế, công nghệ khi đặt trong trung tâm tài chính quốc tế (ví dụ TP.HCM hoặc Đà Nẵng). Ngoài ra, có thể tạo cú huých phát triển mạnh Fintech, giao dịch điện tử, giao dịch xuyên biên giới.
Nhược điểm mô hình này là cần thời gian dài để xây dựng trung tâm tài chính quốc tế thực chất, nên không thể kỳ vọng kết quả ngắn hạn; cần mô hình pháp lý đặc thù, cơ chế quản trị linh hoạt, có thể vượt qua nhiều rào cản chính sách hiện tại.
Nên chọn mô hình nào phù hợp? Mỗi mô hình đều mở ra một hướng tiếp cận khác nhau. Việc lựa chọn không nhất thiết phải “chọn một bỏ hai” mà hoàn toàn có thể theo lộ trình từng bước, từng lớp, phù hợp với sự trưởng thành của thị trường, trình độ tài chính và năng lực quản lý của quốc gia.
Trước mắt nên kết hợp mô hình 1 - Sở giao dịch vàng quốc gia độc lập và mô hình 2 - giao dịch trên Sở giao dịch hàng hóa để nhanh chóng triển khai về mặt kỹ thuật.
Về trung hạn và dài hạn hướng tới mô hình 3 - Sở giao dịch vàng trong Trung tâm tài chính quốc tế, gắn thị trường vàng với chiến lược quốc gia về phát triển tài chính toàn diện và vị thế khu vực.
Trước chỉ đạo của Tổng Bí thư về xóa bỏ độc quyền vàng miếng, mở rộng cho phép nhập khẩu vàng có kiểm soát, sẽ mở ra một giai đoạn mới, trong đó thị trường vàng - vốn nhiều năm được quản lý với tâm thế thận trọng - sẽ được tiếp cận theo hướng hiện đại, minh bạch và vì lợi ích chung của quốc gia.
Giải phóng thế độc quyền vàng ngoài điều tiết thị trường còn điều tiết hành vi xã hội - giúp người dân không còn phụ thuộc vào “niềm tin vàng”, mà hiểu rõ sự vận hành của tài chính hiện đại, tiến tới cân bằng giữa tích sản, đầu tư và khởi nghiệp.
Để thu hẹp chênh lệch giữa giá vàng trong nước và quốc tế, việc mở rộng quyền nhập khẩu vàng là cần thiết, tuy nhiên không thể xem đó là giải pháp duy nhất. Quan trọng hơn, phải làm cho thị trường trong nước đủ hấp dẫn, minh bạch và an toàn, để người dân không bị cuốn vào thị trường phi chính thức.
Muốn đạt được mục tiêu trên cần chính sách đúng, hệ thống tài chính mạnh, hạ tầng công nghệ tốt, nhưng trên hết - cần người dân có tri thức tài chính. Cải cách thị trường vàng hôm nay là cải cách tư duy tài chính quốc dân cho tương lai.
Do đó, nên định hướng triển khai chương trình giáo dục tài chính quốc gia, bắt đầu từ nhà trường đến cộng đồng, truyền thông và mạng xã hội. Xây dựng các sản phẩm tài chính linh hoạt, cho phép người dân giữ giá trị tài sản bằng các công cụ khác ngoài vàng vật chất như vàng số, trái phiếu vàng, tài khoản đầu tư nhỏ lẻ. Truyền thông định hướng xã hội, chuyển thông điệp từ “giữ vàng để an toàn” sang “dùng vàng để kiến tạo giá trị”.