Thành công của Deepseek, công ty khởi nghiệp AI đến từ Trung Quốc, không chỉ thể hiện sự bùng nổ của AI tại Trung Quốc mà còn là minh chứng cho chiến lược bài bản và tham vọng dẫn đầu trên nhiều mặt trận, từ khoa học-công nghệ, xây dựng đường cao tốc, đường sắt cao tốc cho đến công nghệ quốc phòng...Tại sao Trung Quốc đạt được những thành tựu ngoạn mục như vậy chỉ trong vài thập kỷ? Hãy cùng VietTimes tìm hiểu sự bứt tốc của Trung Quốc trong lĩnh vực khoa học-công nghệ.
Chiến lược công nghiệp quốc gia “Made in China 2025” (MIC 2025) ra đời năm 2015 là một chiến lược mới về phát triển công nghiệp và công nghệ cao, được coi là phiên bản Trung Quốc của Công nghiệp 4.0. Thông qua chiến lược này, Trung Quốc muốn trở thành một cường quốc chế tạo hàng đầu của thế giới, tự sản xuất được các thiết bị công nghệ cốt lõi của các lĩnh vực quan trọng, tạo ra những thương hiệu công nghệ hàng đầu thế giới.
Tổng quan về chiến lược MIC 2025
Cho đến nay thế giới đã trải qua 3 cuộc cách mạng công nghiệp (CMCN). Cuộc CMCN lần thứ nhất bắt đầu vào khoảng những năm 1870 ở Anh rồi lan sang khắp phần còn lại của châu Âu cũng như nước Mỹ và thế kỷ XIX gắn với sự ra đời của động cơ hơi nước.
Cuộc CMCN lần thứ hai gắn với sản xuất hàng loạt, dây chuyền lắp ráp, động cơ điện, tạo ra phân công lao động và sự chuyên môn hóa sâu sắc trong sản xuất công nghiệp. Cuộc CMCN lần thứ ba gắn với sự ra đời của máy vi tính, sự phát triển của công nghệ thông tin, ứng dụng rộng rãi của công nghệ số hóa cho phép thúc đẩy tự động hóa trong sản xuất và dịch vụ.
CMCN lần thứ tư nảy sinh từ CMCN lần thứ ba, diễn ra chủ yếu trong lĩnh vực chính gồm công nghệ sinh học, kỹ thuật số và sinh học. Công nghệ mới sẽ làm ranh giới giữa các lĩnh vực này bị mờ đi, trọng tâm của CMCN lần thứ tư sẽ gắn với trí tuệ nhân tạo, Internet vạn vật, dữ liệu lớn, công nghệ sinh học, robot, công nghệ in 3D, xe tự lái, vật liệu mới và công nghệ nano.
Khái niệm về CMCN bắt nguồn từ kế hoạch “Công nghiệp 4.0” của Đức năm 2013. Tháng 5/2015, Trung Quốc giới thiệu với thế giới chiến lược “Made in China 2025” (MIC 2025).
Ảnh: Baidu.
Bối cảnh ra đời và các lĩnh vực trọng điểm
Năm 2014, Bộ Công nghiệp và Công nghệ thông tin Trung Quốc đã chủ trì, cùng với hơn 20 ban ngành liên quan của Quốc vụ viện, bao gồm Ủy ban Cải cách và Phát triển Quốc gia, Bộ Khoa học và Công nghệ, Bộ Tài chính, Tổng cục Giám sát chất lượng, Kiểm tra và Kiểm dịch, Viện Hàn lâm KHKT Trung Quốc, tổ chức hơn 50 viện sĩ của Viện Hàn lâm KHKT và hơn 100 chuyên gia soạn thảo kế hoạch "Made in China 2025" (MIC 2025) và trình lên Quốc vụ viện phê duyệt.
Ngày 5/3/2015, Thủ tướng Lý Khắc Cường đã đề cập đến MIC 2025 trong báo cáo công tác chính phủ trình bày tại Đại hội đại biểu nhân dân toàn quốc (Quốc hội) khóa 12. Đây là chiến lược mới về phát triển công nghiệp của Trung Quốc. Kế hoạch MIC 2025 được Quốc vụ viện công bố vào ngày 8/5 và ban hành vào ngày 19/5/2015.
Ngày 18/8/2016, Bộ Công nghiệp và Công nghệ thông tin tuyên bố Ninh Ba sẽ là thành phố thí điểm đầu tiên của MIC 2025. Điều này có nghĩa là MIC 2025 đã chuyển từ văn bản hướng dẫn sang giai đoạn triển khai cụ thể.
Mục tiêu của MIC 2025 đưa Trung Quốc trở thành cường quốc sản xuất sẽ đạt được thông qua cách tiếp cận “ba bước”:
Bước đầu tiên là Trung Quốc sẽ cơ bản đạt được công nghiệp hóa vào năm 2025 và trở thành một cường quốc sản xuất.
Bước thứ hai là đạt trình độ cường quốc sản xuất trung bình trên thế giới vào năm 2035.
Bước thứ ba là củng cố hơn nữa vị thế của Trung Quốc nằm trong số các cường quốc sản xuất hàng đầu thế giới về sức mạnh toàn diện vào dịp kỷ niệm 100 năm thành lập Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa (2049).
Mục tiêu chiến lược chính của MIC 2025 là Trung Quốc trở thành quốc gia dẫn đầu toàn cầu về sản xuất sản phẩm công nghệ cao và chất lượng cao.
Chiến lược xác định 10 lĩnh vực ưu tiên phát triển bao gồm: công nghệ thông tin thế hệ mới; máy móc tự động hóa và robot cao cấp; vũ trụ và hàng không; thiết bị hàng hải và tàu công nghệ cao; thiết bị vận chuyển đường sắt tiên tiến; xe tiết kiệm năng lượng và sử dụng năng lượng mới; trang thiết bị năng lượng; máy móc nông nghiệp; vật liệu mới; thuốc sinh học và thiết bị y tế tiên tiến.
Chiến lược đầu tư và triển khai của chính phủ Trung Quốc
Trung Quốc triển khai chiến lược MIC 2025 bằng cách kết hợp hỗ trợ tài chính, phát triển công nghệ nội địa, nâng cao năng lực sản xuất và kiểm soát chuỗi cung ứng.
Chính phủ cam kết đầu tư hơn 300 tỷ USD vào nghiên cứu & phát triển (R&D), cung cấp ưu đãi thuế, trợ cấp và thành lập các quỹ đầu tư để hỗ trợ doanh nghiệp trong 10 lĩnh vực công nghiệp trọng điểm như bán dẫn, trí tuệ nhân tạo (AI), xe điện và robot.
Để giảm phụ thuộc vào công nghệ nước ngoài, Trung Quốc đẩy mạnh việc mua lại công ty công nghệ từ Mỹ và châu Âu, đồng thời khuyến khích doanh nghiệp nội địa tự phát triển công nghệ cốt lõi. Các tập đoàn lớn như Huawei, SMIC, BYD và CATL được lựa chọn làm "doanh nghiệp vô địch quốc gia" (National Champions), nhận được sự hỗ trợ tối đa để cạnh tranh trên thị trường quốc tế.
Song song với đó, Trung Quốc đầu tư mạnh vào xây dựng "siêu nhà máy" áp dụng AI, IoT, big data để tự động hóa sản xuất, đồng thời hình thành các cụm công nghiệp công nghệ cao tại các thành phố như Thâm Quyến, Hàng Châu và Bắc Kinh.
Chính phủ cũng tận dụng sáng kiến "Vành đai và Con đường" (BRI) để mở rộng thị trường, thúc đẩy xuất khẩu công nghệ Trung Quốc sang các nước đang phát triển. Bên cạnh đó, Trung Quốc kiểm soát chặt chuỗi cung ứng bằng cách thống lĩnh nguồn cung nguyên liệu quan trọng như đất hiếm, đồng thời thiết lập tiêu chuẩn Trung Quốc để giảm sự phụ thuộc vào tiêu chuẩn phương Tây.
Từ sao chép, cải tiến cho đến tự chủ công nghệ
Một trong những mục tiêu quan trọng của MIC 2025 là giảm sự phụ thuộc vào các công nghệ nước ngoài, đặc biệt trong các lĩnh vực then chốt như chip điện tử, thiết bị viễn thông và tự động hóa.
Vào những năm 2000, Trung Quốc chủ yếu sao chép công nghệ từ các cường quốc như Mỹ, Nhật Bản và Hàn Quốc. Tuy nhiên, sau khi Chính phủ Trung Quốc công bố chiến lược, mục tiêu trở thành người dẫn đầu trong các ngành công nghiệp công nghệ cao đã được đặt ra rõ ràng. Việc bắt đầu từ “sao chép và cải tiến” đã giúp các công ty Trung Quốc nhanh chóng bắt kịp xu hướng và đạt được những bước tiến đáng kể trong việc phát triển công nghệ.
Ví dụ, Huawei, một trong những biểu tượng lớn nhất trong ngành công nghệ Trung Quốc, đã bắt đầu như một nhà cung cấp thiết bị viễn thông và smartphone. Tuy nhiên, từ năm 2000, Huawei đã chuyển sang việc nghiên cứu và phát triển các công nghệ của riêng mình, như giải pháp 5G và các phần mềm quản lý mạng.
Theo báo cáo tài chính của Huawei, công ty này đã chi 15 tỷ USD cho nghiên cứu và phát triển (R&D) trong năm 2020, chiếm khoảng 15% tổng doanh thu. Đây là một minh chứng rõ ràng cho cam kết mạnh mẽ của Trung Quốc trong việc thực hiện kế hoạch MIC 2025, nhằm phát triển các công nghệ đột phá thay vì chỉ sản xuất theo đơn đặt hàng từ các công ty quốc tế.
Đầu tư vào R&D và các trung tâm công nghệ
Trong giai đoạn 2015-2020, Chính phủ Trung Quốc đã tăng cường các khoản đầu tư vào R&D để hỗ trợ chiến lược MIC 2025. Các chính sách ưu đãi thuế, tài trợ cho các công ty công nghệ, và thúc đẩy sự hình thành các khu công nghệ cao đã tạo ra môi trường thuận lợi cho việc phát triển công nghệ trong nước.
Tính đến năm 2020, Trung Quốc đã chi khoảng 550 tỷ USD cho R&D, tương đương với 2,4% GDP. Điều này cho thấy sự quyết tâm của Trung Quốc trong việc trở thành một trung tâm đổi mới sáng tạo toàn cầu. Các công ty như Alibaba, Tencent, và DJI đều đã đóng góp vào sự phát triển mạnh mẽ của ngành công nghệ Trung Quốc.
Alibaba, từ một nền tảng thương mại điện tử, đã mở rộng sang các lĩnh vực công nghệ khác như AI, điện toán đám mây, và thanh toán di động.
DJI, mặc dù được biết đến như một công ty sản xuất drone, đã trở thành nhà cung cấp drone lớn nhất thế giới với 70% thị phần toàn cầu vào năm 2020. DJI đã phát triển các sản phẩm vượt trội nhờ vào việc cải tiến và sáng tạo các công nghệ trước đây chỉ có ở các nước phương Tây.
Sự phát triển này được hỗ trợ mạnh mẽ bởi các khu công nghệ cao ở Thâm Quyến, nơi được coi là "Thung lũng Silicon" của Trung Quốc, nơi nhiều công ty công nghệ, từ startup đến các tập đoàn lớn, đã nghiên cứu và phát triển các sản phẩm công nghệ tiên tiến.
Từ nhập khẩu công nghệ đến tự sáng tạo
Trung Quốc không chỉ dừng lại ở việc cải tiến công nghệ nước ngoài mà còn tích cực tạo ra các công nghệ hoàn toàn mới. Các lĩnh vực chiến lược như xe điện, robot, trí tuệ nhân tạo (AI), và 5G đã trở thành trọng tâm của chiến lược MIC 2025.
Trong lĩnh vực chip điện tử, Trung Quốc đã đầu tư mạnh vào các công ty như SMIC để phát triển các vi xử lý, giảm sự phụ thuộc vào các công ty như Intel và TSMC. SMIC đã có những bước tiến đáng kể trong việc sản xuất chip, dù gặp phải các rào cản thương mại từ Mỹ. Các công ty như HiSilicon (một chi nhánh của Huawei) đã thành công trong việc phát triển các vi xử lý mạnh mẽ, phục vụ cho các thiết bị di động và hệ thống viễn thông 5G.
Với việc Huawei tiên phong trong việc phát triển công nghệ 5G, công ty này không chỉ cải tiến và sản xuất thiết bị viễn thông mà còn trở thành một trong những nhà cung cấp hàng đầu các giải pháp mạng 5G toàn cầu. Năm 2019, Huawei đã ký kết hơn 50 hợp đồng 5G với các quốc gia trên thế giới, chiếm 30% thị phần 5G toàn cầu.
Làm chủ công nghệ
Made in China 2025 không chỉ giúp Trung Quốc trở thành một quốc gia sản xuất hàng hóa giá trị gia tăng cao mà còn đặt nền móng cho việc phát triển công nghệ gốc. Bằng cách biến công nghệ nước ngoài thành công nghệ của mình, Trung Quốc không chỉ giảm bớt sự phụ thuộc vào các cường quốc công nghệ mà còn chiếm lĩnh các lĩnh vực công nghệ tiên tiến trên toàn cầu.
Năm 2020, Trung Quốc đã chiếm khoảng 25% thị phần công nghệ 5G toàn cầu và có thể xuất khẩu thiết bị viễn thông sang các thị trường quốc tế, ngay cả khi đối mặt với các rào cản thương mại từ Mỹ. Đây là minh chứng rõ ràng cho việc Trung Quốc đã không chỉ bắt kịp mà còn vượt qua các quốc gia phát triển trong nhiều lĩnh vực công nghệ quan trọng.
Những thành tựu lớn lao sau 10 năm
Trong gần như tất cả 10 ngành công nghiệp chính được liệt kê trong kế hoạch MIC 2025, đến nay, sau 10 năm Trung Quốc đã đạt được nhiều thành tựu đáng kể, có thể kể đến như trở thành quốc gia dẫn đầu toàn cầu trong các lĩnh vực như xe điện và hệ thống năng lượng mặt trời.
Chi tiêu của Trung Quốc cho nghiên cứu và phát triển đang nhanh chóng tiến gần đến mức trung bình của 38 quốc gia phát triển trong Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD).
Theo Viện McKinsey Global, tính theo giá trị, tỷ lệ sản lượng sản xuất của Trung Quốc đóng góp cho toàn cầu đã tăng từ 19% vào năm 2010 lên 34%. Năm 2023, Trung Quốc đã lắp đặt nhiều robot công nghiệp hơn phần còn lại của thế giới cộng lại.
Trung Quốc đã đạt được tiến bộ rõ rệt trong việc thay thế các thành phần công nghiệp nước ngoài bằng các phiên bản địa phương. Theo công ty nghiên cứu Gavekal Dragonomics, nhập khẩu sản xuất, chiếm khoảng 10% tổng sản phẩm quốc nội trong giai đoạn 2016-2021, nay đã giảm xuống còn 8,5%.
Làn gió đổi mới đã có tác động đặc biệt rõ rệt đến thị trường ô tô. Năm 2020, Trung Quốc xuất khẩu 1,08 triệu xe, gần bằng số xe nhập khẩu và chỉ bằng một nửa số xe Hàn Quốc xuất khẩu vào thời điểm đó. Năm 2024, ngành sản xuất ôtô con tại Trung Quốc đạt sản lượng 27,477 triệu chiếc, tăng 5,2% so với năm trước.
Trung Quốc lần đầu tiên trở thành nước xuất khẩu ô tô lớn nhất thế giới vào năm 2023, khi xuất khẩu hơn 5,2 triệu chiếc. Trong năm 2024, Bắc Kinh tiếp tục khẳng định vị trí dẫn đầu về xuất khẩu ô tô trên thế giới, với khoảng gần 6 triệu chiếc được xuất khẩu ra thị trường quốc tế.
Kế hoạch MIC 2025 bao gồm mục tiêu bán hàng trong năm 2025 là 3 triệu xe năng lượng mới được sản xuất trong nước. Trên thực tế, gần 9,5 triệu xe điện đã được bán tại Trung Quốc vào năm đó. Các nhà sản xuất xe điện địa phương như BYD hiện đang xuất khẩu trên toàn thế giới và cạnh tranh trực tiếp với Tesla và các thương hiệu hàng đầu khác của phương Tây và Nhật Bản.
Sự thay đổi của thị trường thiết bị năng lượng mặt trời toàn cầu theo chương trình MIC 2025 thậm chí còn ấn tượng hơn nhờ vào khoản đầu tư lớn từ vốn công và tư, chỉ riêng năm 2023 đã lên tới hơn 130 tỷ USD, theo nhóm nghiên cứu ngành năng lượng Wood Mackenzie. Nhóm này tính toán rằng Trung Quốc hiện chiếm hơn 80% tổng công suất sản xuất trên toàn bộ chuỗi cung ứng năng lượng mặt trời, đạt được mục tiêu đặt ra theo chương trình MIC 2025 đối với năng lượng tái tạo.
Đặc biệt trong lĩnh vực AI Trung Quốc đã có những thành tựu khiến thế giới bất ngờ. Sự trỗi dậy của công ty khởi nghiệp công nghệ DeepSeek và mô hình AI mạnh mẽ, chi phí thấp cùng tên đã đưa Trung Quốc vào vị thế lớn trong cuộc cạnh tranh về AI với Mỹ, làm dấy lên câu hỏi về hiệu quả của chiến lược "sân nhỏ, hàng rào cao" của Washington nhằm kiềm chế sự tiến bộ công nghệ của đối thủ đến từ châu Á.
Một số mục tiêu khác đang trong quá trình hoàn thiện
MIC 2025 đặt ra mục tiêu nâng thị phần robot công nghiệp sản xuất trong nước lên 70% vào năm 2025. Mục tiêu đó có vẻ sẽ không đạt được, mặc dù năm ngoái các thương hiệu địa phương đã chiếm phần lớn doanh số lần đầu tiên, theo công ty thông tin thị trường Shenzhen Gaogong Industry Research.
Trong lĩnh vực đóng tàu, Trung Quốc hiện đã vượt xa bất kỳ đối thủ nào, nhưng vẫn chưa đạt được mục tiêu cuối cùng là chiếm một nửa thị trường thế giới đối với các loại tàu chuyên dụng như tàu chở khí đốt tự nhiên hóa lỏng, vốn vẫn là đặc sản của Hàn Quốc.
Tương tự như vậy, trong khi chiến lược đặt mục tiêu bắt đầu sản xuất máy bay chở khách thân rộng trong nước vào năm 2025, các hãng hàng không Trung Quốc mới chỉ bắt đầu đưa máy bay thân hẹp đầu tiên do nước này sản xuất, COMAC C919, vào hoạt động.
Các nhà hoạch định chính sách năm 2015 đã đặt ra mục tiêu đáp ứng 49% nhu cầu chất bán dẫn trong nước bằng sản xuất trong nước vào năm 2020 và nâng tỷ lệ đó lên 75% vào năm 2030. Tuy nhiên tỷ lệ thực tế năm 2020 là 16,6% và ít người nghĩ rằng mục tiêu năm 2030 có thể đạt được.
Đường sắt cao tốc - Từ bắt kịp tới vị trí dẫn đầu
Đường cao tốc - Hành trình từ "con số 0" đến dẫn đầu thế giới
