Bà Angela Pratt chia sẻ - khi Quốc hội đang thảo luận về dự án Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB), tập trung vào việc áp thuế đối với đồ uống có đường (ĐUCĐ).
Báo động tình trạng thừa cân, béo phì
Nghiên cứu của WHO cho thấy tình trạng thừa cân, béo phì ở Việt Nam gia tăng rất nhanh. Thừa cân, béo phì ở trẻ em tăng hơn 2 lần trong 10 năm qua, từ 8,5% năm 2010 lên 19,6% năm 2020, trở thành vấn đề sức khỏe nghiêm trọng, trong đó, ở khu vực thành thị tới 26,8%, nông thôn 18,3%. Ở người lớn, tỷ lệ béo phì, thừa cân tăng 30% trong 6 năm, từ 15,6% năm 2015 lên 19,6% năm 2021.
UNICEF dự báo đến năm 2030, sẽ có 2 triệu trẻ em Việt Nam rơi vào tình trạng thừa cân. TS Angela Pratt nhấn mạnh, ĐUCĐ liên quan đến thừa cân và béo phì.
“Tiêu thụ ĐUCĐ ở Việt Nam đã tăng nhanh trong 15 năm qua. Năm 2023, người dân Việt Nam uống ĐUCĐ gấp 4 lần so với năm 2009. Trung bình mỗi người ở Việt Nam uống gần 70 lít ĐUCĐ trong năm, tương đương 1,3 lít mỗi tuần” - BS Nguyễn Tuấn Lâm (WHO tại Việt Nam) thông tin.
Chỉ trong một thập kỷ, từ năm 2013 đến 2023, tổng lượng tiêu thụ ĐUCĐ tại Việt Nam đã tăng từ 3,44 tỷ lít lên đến 6,67 tỷ lít. Đây thực sự là lời cảnh báo về thói quen tiêu dùng đang gây ra hệ lụy nghiêm trọng cho cộng đồng: Béo phì, tiểu đường, tăng huyết áp… đang ngày càng phổ biến, đặc biệt ở giới trẻ.
Theo WHO, Việt Nam có khoảng 17 triệu người bị tăng huyết áp, 4,6 triệu người bị tiểu đường, hơn 180.000 ca ung thư mới mỗi năm và gần 20% trẻ em từ 5 tuổi trở lên bị thừa cân, béo phì. Những con số này không chỉ là gánh nặng y tế mà còn là thách thức về phát triển bền vững.
Tổn thất kinh tế do béo phì và thừa cân đã lên tới 3,69 tỷ USD (năm 2019), tương đương 1,1% GDP – con số này được dự báo sẽ tăng lên hơn 100 tỷ USD vào năm 2060.
Giải pháp chi phí thấp, hiệu quả cao
Để ngăn chặn sự gia tăng của các bệnh không lây nhiễm do ĐUCĐ, việc áp thuế TTĐB với ĐUCĐ được các chuyên gia khẳng định là yêu cầu cấp bách, một giải pháp chi phí thấp nhưng hiệu quả cao để phòng bệnh từ gốc.
Nghiên cứu của Trường Đại học Y tế Công cộng cho thấy nếu tăng giá ĐUCĐ lên 20% như khuyến cáo của WHO, tỷ lệ thừa cân, béo phì tại Việt Nam có thể giảm được 2,1% và phòng tránh được 80.000 ca đái tháo đường, tiết kiệm gần 800 tỷ đồng chi phí y tế.
Tuy nhiên, Dự thảo Luật thuế TTĐB sửa đổi đề xuất mức thuế 8% cho ĐUCĐ theo tiêu chuẩn Việt Nam có hàm lượng đường trên 5g/100ml, được các chuyên gia đánh giá là quá thấp, chỉ bằng 1/5 khuyến cáo của WHO. Với mức thuế này, hiệu quả giảm tiêu dùng không đáng kể. “Chỉ khi áp mức thuế đủ mạnh mới khuyến khích người tiêu dùng chuyển sang các lựa chọn lành mạnh hơn, như nước ngọt không đường hoặc ít đường” - đại diện WHO nhấn mạnh.
Bên cạnh đó, thời điểm bắt đầu từ năm 2027 như trong Dự thảo Luật thuế TTĐB sửa đổi là muộn, không thể trì hoãn thêm nữa.
Thuế với ĐUCĐ: Thể chế hóa chủ trương của Đảng và Nhà nước
Các chuyên gia của WHO và các tổ chức quốc tế về y tế lưu ý rằng việc áp thuế với ĐUCĐ trên 5g/100ml là phù hợp với thông lệ quốc tế và khả năng quản lý hiện nay. Đây là nhóm sản phẩm sản xuất dây chuyền, có nhãn mác rõ ràng, dễ kiểm soát và phổ biến nhất trên thị trường.
Kinh nghiệm quốc tế cũng cho thấy, cần bắt đầu với sản phẩm gây hại phổ biến nhất, trước khi mở rộng sang các sản phẩm khác như xi-rô, bột pha chế, hoặc nước dùng chất tạo ngọt.
Tính đến nay, ít nhất 108 quốc gia áp dụng thuế TTĐB với ĐUCĐ, trong đó có 7/11 nước ASEAN. Ở Mexico, Anh, Chile… việc áp thuế với ĐUCĐ đã giúp giảm tiêu thụ 10–20%. Do đó, Việt Nam – nước thứ hai trên thế giới ký Công ước Quốc tế về Quyền trẻ em – không thể tiếp tục trì hoãn hay đứng ngoài cuộc.
Đặc biệt, áp thuế TTĐB với ĐUCĐ là một bước đi cần thiết để thể chế hóa chủ trương của Đảng và Nhà nước, đồng thời, hiện thực hóa các khuyến nghị của WHO, UNICEF và Bộ Y tế trong việc bảo vệ sức khỏe nhân dân – đặc biệt là trẻ em. Việc không hành động hôm nay sẽ đồng nghĩa với việc phải trả giá gấp nhiều lần bằng ngân sách y tế, năng suất lao động, thậm chí, sinh mệnh người dân trong tương lai.
TS Angela Pratt khuyến cáo: Thay vì tranh luận mức thuế có cao hay không, chúng ta cần nhìn thẳng vào sự thật: Đánh thuế ĐUCĐ là một lựa chọn đạo đức, một trách nhiệm chính trị và là một chiến lược y tế công khôn ngoan. Việt Nam không thể tiếp tục chậm trễ thêm nữa!
