 |
Vào ngày 25/ 12/2015, Molly Takahashi đã nhảy xuống từ tầng 4 ký túc xá nữ của công ty Dentsu, kết thúc cuộc đời ngắn ngủi 24 năm của mình.
Trong mắt người ngoài, Takahashi Jasmine là người thuộc tầng lớp tinh anh trong xã hội, với lý lịch mà người bình thường phải ghen tị: tốt nghiệp Đại học Tokyo, làm việc cho Dentsu, công ty quảng cáo hàng đầu Nhật Bản.
Cho đến khi cô qua đời, gia đình nhận ra rằng cô không hề hạnh phúc.
Trong suốt cuộc đời của mình, cô đã để lại rất nhiều lời tuyệt vọng trên Twitter: “Tôi không thể phân biệt được làm việc để sống hay sống để làm việc”, Tôi thực sự rất muốn chết đi"...
Vụ tự tử của Takahashi gây bão dư luận Nhật Bản và thế giới. Theo cuộc điều tra của Bộ Y tế, Lao động và Phúc lợi, Takahashi đã làm thêm 130 giờ trong một tháng, vượt xa mức tối đa 70 giờ làm thêm mỗi tháng được quy định trong thỏa thuận nhân viên của Dentsu.
Vào tháng 10 năm 2016, cái chết của Takahashi được Văn phòng Thanh tra Tiêu chuẩn Lao động công nhận là "cái chết do làm việc quá sức".
Sau khi thương lượng, Dentsu chấp nhận thỏa thuận dân sự với gia đình người chết bằng cách trả tiền bồi thường. Số tiền bồi thường không được tiết lộ. Dựa trên các trường hợp trước đó, con số ước tính vượt quá 160 triệu yên (tương đương 1.5 triệu USD).
Đây là trường hợp đầu tiên ở Nhật Bản được chính thức xác định là một vụ "tự tử do làm việc quá sức".
 |
Mẹ của Molly Takahashi tham dự họp báo cùng di ảnh con gái và luật sư ngày 7/10/2016 |
Ở Nhật Bản, lĩnh vực bị ảnh hưởng nặng nề nhất bởi làm việc quá sức là ngành quảng cáo.
Nghệ sĩ manga Eiichiro Oda là một người cuồng công việc nổi tiếng ở Nhật Bản. Kiệt tác “One Piece” của ông đã đăng dài kỳ 22 năm và duy trì tần suất cập nhật ổn định.
Oda cũng từng tiết lộ rằng mỗi ngày ông chỉ ngủ 3 tiếng đồng hồ và duy trì lối sống đó trong một khoảng thời gian dài. Ngoài việc ngủ ra thì tất cả thời gian còn lại ông đều dốc hết sức của mình để thực hiện việc vẽ truyện tranh.
Là họa sĩ truyện tranh thành công nhất trong lịch sử Nhật Bản, Eiichiro Oda rất giàu có và uy tín. Nhưng làm việc quá sức không chỉ đối với những người thành công như Oda mà còn là chuyện thường tình của những người viết manga bình thường.
"Thời gian ngủ trung bình mỗi ngày là 4 tiếng”, “Tôi làm việc hơn 600 giờ một tháng trong một công ty " ... Vào tháng 10/2010, một người đàn ông Nhật Bản 28 tuổi đã viết những dòng nhật ký tuyệt vọng cuối cùng này và chọn tự tử.
Trước khi qua đời, ông làm việc cho công ty sản xuất phim hoạt hình "A-1 Pictures" có trụ sở tại Tokyo và tham gia sản xuất các tác phẩm nổi tiếng như "Raise Arms" và "Kami Naruto".
Theo một cuộc khảo sát từ Hiệp hội các nghệ sĩ và hoạt hình Nhật Bản (số lượng 728 người trả lời), số giờ làm việc trung bình hàng ngày trong ngành hoạt hình Nhật Bản vượt quá 10 giờ 30 phút/ngày. Hơn nữa, 32,3% số người được hỏi có thu nhập hàng năm khoảng 1 triệu yên; 19,9% dưới 1 triệu yên, thuộc nhóm thu nhập thấp điển hình.
Ở Nhật Bản, ngay cả các nhà sư cũng bị làm việc quá sức nghiêm trọng.
Tháng 4/2017, một nhà sư ở Koya, tỉnh Wakayama, Nhật Bản đã đệ đơn kiện ngôi chùa. Theo đơn tố cáo, bắt đầu từ năm 2008, ông bắt đầu đọc sách và làm việc lúc 5 giờ sáng hàng ngày, thường làm đến 9-11 giờ đêm, gần 17 giờ một ngày, và bị trầm cảm nặng.
Cuối cùng, Văn phòng Kiểm tra Tiêu chuẩn Lao động Hashimoto đã xác định trường hợp này là một chấn thương lao động và yêu cầu chùa phải bồi thường.
Nhật Bản là một trong những quốc gia làm việc quá sức nhất trên thế giới. Theo một cuộc khảo sát do Nhóm chuyên gia lao động Nhật Bản thực hiện, năm 2006, số giờ làm việc trung bình hàng năm của người lao động ở các nước EU là 1.600 giờ, trong khi lao động Nhật Bản gấp 1,5 lần của họ là 2.288 giờ. Trong số đó, 408 giờ là thời gian làm thêm.
Vào năm 2016, chính phủ Nhật Bản đã công bố con số về tử vong do làm việc quá sức, trong đó cho thấy: 1/5 số nhân viên có nguy cơ tử vong do làm việc quá sức; khoảng 21,3% nhân viên Nhật Bản làm việc trung bình từ 49 giờ trở lên mỗi tuần, cao hơn nhiều so với tỷ lệ 16,4% ở Hoa Kỳ, 12,5% của Anh và 10,4% của Pháp.
 |
Trên thế giới, trường hợp tử vong do làm việc quá sức đầu tiên được ghi nhận là tại Nhật Bản. Thuật ngữ "chết vì làm việc quá sức" (karoshi) cũng do người Nhật phát minh ra. Năm 2002, từ “karoshi” thậm chí còn xuất hiện trong "Từ điển tiếng Anh Oxford".
Từ đống đổ nát sau Thế chiến II đến quốc gia phát triển đầu tiên ở châu Á, chính thái độ làm việc như “ong thợ” của người Nhật đã khiến kinh tế Nhật Bản cất cánh. Trong suy nghĩ của thế hệ người Nhật thời hậu chiến, “Thật tuyệt khi được sống chết vì công ty”. Họ gọi những người làm việc chăm chỉ là "chiến binh của công ty", và họ tin vào "niềm vinh dự khi làm việc ngoài giờ và nỗi xấu hổ khi nghỉ ngơi."
 |
| Văn hóa làm thêm giờ cùng sức ép khủng khiếp từ công việc tạo nên nhiều tấn bi kịch. |
Theo một cuộc khảo sát của Expedia, 68% nhân viên Nhật Bản cảm thấy xấu hổ vì “nghỉ phép có lương”. Trong bầu không khí xã hội chủ trương lao động, nhiều người không dám tan làm ngay cả khi họ hoàn thành công việc sớm vì họ không muốn trở thành “kẻ dị hợm” trong công ty và ảnh hưởng đến triển vọng nghề nghiệp của mình.
Trong những năm đầu, nhiều công ty lớn của Nhật Bản cũng đã xây dựng "nghĩa trang công ty" cho nhân viên để an ủi những nhân viên đã cống hiến cả đời cho công việc. Tờ báo Nikkei nói rằng người Nhật đã thực hiện tinh thần chủ nghĩa tập thể “sống là người của công ty, chết cũng là ma của công ty" đến mức cực đoan.
Nhà kinh doanh tài ba bậc nhất Nhật Bản, Kazuo Inamori, gọi công việc là một loại thực hành, một tinh thần "cháy bỏng". Ông cũng có câu nói nổi tiếng: “Tôi có thể nghe thấy tiếng khóc của máy móc vào ban đêm.”
Nhật Bản đã mở ra "thời kỳ hoàng kim" trong một xu hướng xã hội cuồng công việc như thế. Thế vận hội Tokyo 1984, giá nhà đất trên thị trường chứng khoán tăng chóng mặt trong 20 năm, và phụ nữ Nhật càn quét hàng xa xỉ trên toàn cầu... Nhưng đó chính xác lại là thời kỳ làm việc quá sức tồi tệ nhất của Nhật Bản. Theo thống kê, năm 1989, số người chết do làm việc quá sức ở Nhật Bản lên tới 17.000 người, nhiều hơn cả số người chết vì tai nạn giao thông năm đó.
Ngày nay Nhật Bản đã trở thành một trong những quốc gia giàu có nhất trên thế giới. Năm 2019, GDP của Nhật Bản là 5,08 nghìn tỷ USD, đứng thứ ba trên thế giới và GDP bình quân đầu người của nước này cũng vượt 30.000 USD.
Theo "Dữ liệu Báo cáo Tài sản Toàn cầu" do Credit Suisse đưa ra năm 2019, tài sản ròng trung bình của người trưởng thành Nhật Bản là khoảng 110.000 USD, đứng thứ 8 trên thế giới.
Lao động nhập cư Nhật Bản cũng không thoát khỏi số phận làm việc quá sức. Dưới ảnh hưởng của các tư tưởng xã hội ủng hộ chủ nghĩa tập thể và cống hiến, là việc quá sức từ lâu đã trở thành một phần không thể tách rời của xã hội Nhật Bản.
 |
Là một quốc gia có văn hóa làm việc quá sức, Nhật Bản cũng là một trong những quốc gia coi trọng vấn đề này và đưa ra nhiều biện pháp ứng phó nhất.
Để giải quyết vấn đề lao động quá sức, Chính phủ Nhật Bản áp dụng liên kết chặt chẽ giữa các ngành công nghiệp, trường đại học, nghiên cứu và quản lý, một mặt tăng cường nghiên cứu kỹ thuật, đưa ra nhiều biện pháp từ góc độ quản lý lao động và quản lý sức khỏe lao động.
Nghiên cứu y học Nhật Bản phát hiện ra rằng làm việc thêm nhiều giờ làm tăng nguy cơ tắc nghẽn mạch máu não, nhồi máu cơ tim và các bệnh tim mạch và mạch máu não khác. Những người làm việc ngoài thời gian hơn 100 giờ trong một tháng, hoặc trung bình 2-6 tháng liên tục hơn 80 giờ một tháng có rủi ro cao.
Ngay từ năm 1987, Bộ Y tế, Lao động và Phúc lợi Nhật Bản đã ban hành Thông báo số 620, “Tiêu chuẩn công nhận bệnh mạch máu não và bệnh thiếu máu cơ tim.” Theo đó, trong vòng một tuần kể từ khi bắt đầu có triệu chứng hoặc tử vong, nếu tình trạng bệnh có liên quan đến công việc, hoặc nếu chết do lao động nặng nhọc thì có thể coi là chết do làm việc (chết do làm việc quá sức).
 |
| Thủ tướng Shinzo Abe chủ trì một ủy ban cải cách giờ làm tại Tokyo (ảnh: Japan Times) |
Tiêu chí xác định tử vong do làm việc quá sức sau khi ban hành đã được sửa đổi và hoàn thiện nhiều lần. Lần sửa đổi gần đây nhất là vào năm 2010, và các sửa đổi chính bao gồm: kéo dài thời gian đánh giá lao động quá sức từ 1 tháng lên 6 tháng; xem xét công việc không thường xuyên, môi trường làm việc kém, căng thẳng tâm lý do công việc,…
Điểm quan trọng nhất là, để đối phó với chứng trầm cảm và tự tử do làm việc quá sức, Nhật Bản cũng đã thiết lập một tiêu chuẩn xác định bệnh tâm thần do làm việc quá tải.
Một khi người bệnh được xác định là làm việc quá sức, họ sẽ nhận được hơn 100 triệu yên (khoảng 960.000 USD) tiền bồi thường.
Điều này buộc các công ty phải giảm giờ lao động để tránh tình trạng nhân viên làm việc quá sức dẫn đến tử vong và phát sinh chi phí bồi thường lớn.
Đồng thời, chính phủ Nhật Bản đã đưa ra một loạt các chính sách đối với “người lao động tạm thời”. Vào tháng 6/2013, cuộc họp nội các của chính phủ Nhật Bản đã quyết định về ngân sách tài khóa 2014, trong đó ngân sách giải quyết vấn đề việc làm phi chính thức lên tới 224,8 tỷ yên.
Chính phủ Nhật Bản cũng đã sửa đổi các luật liên quan để quy định rằng khi một nhân viên không chính thức đã làm việc trong cùng một công ty hơn 5 năm, công ty phải ký hợp đồng lao động trọn đời với nhân viên đó, giúp hạn chế hiệu quả tình trạng làm việc quá sức của người lao động tạm thời.
Vào tháng 6 năm 2014, "Luật Khuyến khích Phòng chống Làm việc quá sức và tử vong" của Nhật Bản đã được Quốc hội nhất trí thông qua. Trong luật này, lần đầu tiên việc ngăn ngừa tử vong do làm việc quá sức được quy định rõ ràng như một nghĩa vụ cấp quốc gia.
Năm 2019, Nhật Bản cũng xây dựng "Luật liên quan đến cải cách phương thức làm việc" chặt chẽ và chi tiết hơn, trong đó quy định rõ: Về nguyên tắc, thời gian làm thêm không quá 45 giờ mỗi tháng và 360 giờ tích lũy mỗi năm; người lao động phổ thông được nghỉ phép ít nhất 5 ngày mỗi năm.
Ngoài ra, Bộ Y tế, Lao động và Phúc lợi Nhật Bản cũng thiết lập "Tháng phòng chống tử vong do làm việc quá sức" vào tháng 11 hàng năm tại Nhật Bản để thúc đẩy vấn đề tử vong do làm việc quá sức. Mỗi chính quyền tỉnh cũng có "Ngày công dân không làm việc quá giờ" và các hoạt động khác.
Tuy nhiên, các học giả Nhật Bản cho rằng kết quả dữ liệu của chính phủ là sai sự thật, dữ liệu của Bộ Y tế, Lao động và Phúc lợi Nhật Bản chỉ phản ánh quan điểm của doanh nghiệp và không bao gồm khối lượng công việc của nhân viên bên ngoài hệ thống chấm công. Liệu vấn đề làm việc quá sức của Nhật Bản có thực sự được giảm bớt hay không, e rằng chỉ có người trong cuộc mới biết.
 |
Vấn đề làm việc quá sức trong xã hội hiện đại thực ra là một hiện tượng rất bất thường.
Về lý thuyết, khi năng suất và hiệu quả sản xuất chung của xã hội tăng lên thì thời gian làm việc của người lao động phải được rút ngắn.
Năm 1930, nhà kinh tế học Keynes đã đưa ra dự đoán: 100 năm sau, loài người sẽ chỉ cần làm việc 10-15 giờ mỗi tuần.
Thật trùng hợp, vào năm 1967, một số dân biểu Mỹ cũng đã lên kế hoạch cho một bản dự thảo. Đến những năm 1990, mọi người chỉ phải làm việc 4 giờ một ngày, hoặc tiếp tục làm việc 8 giờ, nhưng họ sẽ nghỉ hưu lúc 38 tuổi.
Theo thống kê, từ những năm 1940 đến những năm 1980, năng suất lao động ở các nước phát triển nhìn chung đã tăng hơn hai lần.
Vào giữa thế kỷ 20, các phong trào lao động đòi rút ngắn thời gian làm việc lan rộng trên khắp thế giới. Sau đó, người lao động chỉ cần làm việc 8 giờ một ngày và nghỉ cuối tuần. Giờ làm việc thực sự được rút ngắn. Điều này về cơ bản phù hợp với dự đoán của Keynes.
Tuy nhiên, sau những năm 1980, xu hướng rút ngắn giờ làm việc đột ngột bị đảo ngược. Theo thống kê của Tổ chức Lao động Quốc tế: điểm đảo ngược trong mô hình xuất hiện ở Anh vào năm 1982; ở Hoa Kỳ và Canada vào năm 1983; Ý là vào năm 1985; Na Uy và Thụy Điển là vào năm 1988.
Nói cách khác, không chỉ ở Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc mà trong thập kỷ 1980-1990, ở hầu hết các nước phát triển, giờ lao động bắt đầu tăng mạnh.
Mọi người đột nhiên trở nên liều mạng hơn? Hay có sự gia tăng đột biến trong hoạt động khai thác của các doanh nghiệp?
Đi tìm câu trả lời cho những lý do sâu xa đằng sau xã hội làm việc quá sức, Takaji Morioka đã nghiên cứu và chia sẻ suy nghĩ của mình trong cuốn sách "Cái chết của làm việc quá sức".
 |
Morioka tin rằng thời đại làm việc quá sức thực chất là kết quả của toàn cầu hóa, thông tin hóa và chủ nghĩa tiêu dùng. Những xu hướng này đã thay đổi trật tự thời gian và không gian trong công việc của con người hiện đại và đưa toàn bộ xã hội vào thời đại làm việc quá sức.
Toàn cầu hóa đã phá vỡ các rào cản không gian về phân công lao động và hợp tác, đồng thời phá vỡ ranh giới quốc gia về quan hệ việc làm, đưa lực lượng lao động thế giới đến cùng một cuộc cạnh tranh.
Để cân nhắc lợi nhuận, chủ doanh nghiệp sẽ chọn nhân viên có hiệu suất và chi phí tốt nhất. Ví dụ, đối với một vị trí công việc, doanh nghiệp phải mất 1500 USD để thuê một người Nhật, trong khi ở Trung Quốc hoặc Ấn Độ, một người lao động có trình độ học vấn và năng lực tương đương có thể chỉ cần 1000 USD.
Do áp lực cạnh tranh, mọi người bắt đầu chấp nhận cường độ làm việc cao hơn. Đây là một con đường thẳng không có lối rẽ.
Thời gian làm việc kéo dài của Nhật Bản là một lý cản trở Trung Quốc rút ngắn giờ làm việc. Đổi lại, số giờ lao động kéo dài của Trung Quốc đã làm trầm trọng thêm vấn đề làm việc quá sức của Nhật Bản. Ranh giới thời gian giữa công việc và cuộc sống, nhận thức của con người về thời gian dường như đang bị xóa bỏ.
Sự xuất hiện của Internet, điện thoại di động và máy tính xách tay đã cung cấp khả năng làm việc mọi lúc mọi nơi 24 giờ một ngày. Đồng thời, công nghệ thông tin làm vô hiệu hóa nhận thức của con người về thời gian, vô hình trung kéo dài thời gian làm việc của con người.
Bạn có nhận ra rằng khi bạn sử dụng các sản phẩm điện tử, thời gian trôi qua rất nhanh?
Sự phổ biến của chủ nghĩa tiêu dùng khiến ngày càng có nhiều người tham gia vào chu kỳ làm việc quá sức.
Tiêu dùng là quá trình trao đổi tiền lấy hàng hoá. Chủ nghĩa tư bản tiêu dùng làm trầm trọng thêm sự phù phiếm, ganh đua của mọi người. Để mua được nhiều sản phẩm hơn, người ta phải làm việc chăm chỉ để kiếm tiền, và rốt cuộc, tất cả lại bước vào “chu kỳ làm việc và tiêu dùng vô hạn”.
Khi bạn muốn mua sắm để giảm stress, bạn đã bao giờ nghĩ rằng mua sắm quá mức dẫn đến làm việc quá sức?
Nếu bạn nhìn vào dòng thời gian dài, bạn sẽ thấy rằng việc kéo dài giờ làm việc thực sự là một xu hướng chung trong toàn xã hội loài người. Vào thời săn bắn, người ta chủ yếu “ba ngày đánh cá, hai ngày phơi lưới”, đủ no đủ mặc, đến thời nông nghiệp, mùa màng bận rộn, con người hầu như phải phơi thóc từ sáng đến tối, giờ làm việc tăng lên đáng kể, trong thời đại công nghiệp, con người hầu như phải làm việc mỗi ngày, 40 tiếng mỗi tuần.
Với sự tiến bộ của xã hội, mọi người sẵn sàng lựa chọn những công việc làm nhiều giờ hơn vì mức lương cao.
Hãy tưởng tượng nếu một ngày nào đó trong tương lai, lương của bạn không phải tính theo tháng hay theo ngày mà tính theo phút, giây, cứ mỗi giây làm việc sẽ có ngay một khoản tiền vào tài khoản, liệu bạn có cưỡng lại được sự cám dỗ?
 |
Trong những năm gần đây, ba trường phái chính về đấu tranh chống làm việc quá sức đã xuất hiện ở các nước trên thế giới: những người cải cách hệ thống lao động, tức là buộc phải can thiệp vào hệ thống lao động và phân phối thông qua luật pháp như Nhật Bản; những người cải cách lối sống, ủng hộ các cá nhân trở về nông thôn và chọn cuộc sống chậm rãi ; cuối cùng là phái đề cao năng lực cá nhân, tức là giảm bớt công việc quá sức bằng cách nâng cao năng lực cá nhân.
Những phương pháp này ít nhiều đã làm giảm bớt vấn đề làm việc quá sức từ cấp độ vi mô của một vùng hay một người, nhưng xét cho cùng, về cơ bản chúng không thể đảo ngược xu hướng thời gian làm việc kéo dài chung mà nhân loại đang phải đối mặt.
Phải thừa nhận rằng, việc kéo dài giờ làm việc là một chi phí và tác dụng phụ mà công nghệ sản xuất và tiến bộ xã hội phải gánh chịu.
Đáng buồn thay, Takaji Morioka, một học giả đã chiến đấu chống lại lao động quá sức cả đời, cuối cùng cũng chết vì làm việc quá sức.
Ngoài nghiên cứu học thuật, ông cũng hỗ trợ các ứng dụng và hoạt động tố tụng liên quan đến thương tích, là chủ tịch của Hiệp hội Phòng chống Làm việc Quá sức và Tử vong Osaka, và tích cực thúc đẩy việc ban hành và thực hiện "Luật Khuyến khích Phòng chống Làm việc Quá sức và Tử vong" của Nhật Bản.
Cả đời ông đi giải quyết công việc, dù biết mình bị bệnh tim nhưng ông vẫn thường xuyên làm đến hai ba giờ đêm.
Vào ngày 1/8/2018, Morioka Koji qua đời tại nhà do suy tim mãn tính cấp tính. Suốt cuộc đời, ông vẫn chưa thể tìm ra câu trả lời cho vấn đề làm việc quá sức. Nhưng ít nhất, ông đã mang lại một số thay đổi cho cuộc chiến chống làm việc quá sức của Nhật Bản.
