Sàn giao dịch tiền số: Mô hình nào phù hợp với Việt Nam?

Tiền số là xu hướng tất yếu nhưng quản lý thế nào?

- Vừa qua Tổng bí thư Tô Lâm yêu cầu nghiên cứu thử nghiệm có kiểm soát (sandbox) để thành lập sàn giao dịch cho tài sản số và mới đây tại buổi họp báo Chính phủ, Thứ trưởng Bộ Tài chính Nguyễn Đức Chi cho biết trong tháng 3 sẽ báo cáo Chính phủ ban hành nghị quyết thí điểm đưa vào vận hành sàn giao dịch tiền ảo, ý kiến của Giáo sư về vấn đề này như thế nào?

- Hiện nay, tiền số (crypto) không còn là một khái niệm xa lạ. Với khoảng 20 triệu người Việt Nam sở hữu tiền số, tổng giá trị ước tính lên đến 120 tỷ USD, Việt Nam là một trong những thị trường tiền điện tử phát triển nhanh nhất thế giới.

Tuy nhiên, tiền số cũng đi kèm nhiều rủi ro, đặc biệt là vấn đề lừa đảo, rửa tiền, trốn thuế và thao túng thị trường. Hiện nay, tiền số chưa được pháp luật Việt Nam công nhận chính thức, khiến nó trở thành một "vùng xám" pháp lý.

Việc Tổng bí thư Tô Lâm đề xuất xây dựng cơ chế sandbox để kiểm soát và quản lý tiền số có thể xem là một cách tiếp cận phù hợp với thực tiễn, vì:

Nếu cứ cấm hoàn toàn, Việt Nam có thể bị bỏ lại phía sau trong cuộc đua fintech toàn cầu. Nếu thả nổi, rủi ro tài chính và nguy cơ bị thao túng sẽ rất cao. Nếu quản lý một cách có kiểm soát, Nhà nước có thể thu thuế, bảo vệ nhà đầu tư, đồng thời kiểm soát được các hoạt động tài chính phi chính thống.

Sàn giao dịch tiền số vận hành theo mô hình nào?

- Việc thành lập một sàn giao dịch tiền số có kiểm soát đặt ra một số câu hỏi lớn: Ai sẽ điều hành sàn giao dịch này?

-Trước tiên cần phải khẳng định rằng, việc Tổng bí thư Tô Lâm yêu cầu nghiên cứu thành lập một sàn giao dịch tiền số có kiểm soát là một bước ngoặt đáng chú ý trong cách tiếp cận của Việt Nam với tiền kỹ thuật số. Tuy nhiên, việc này cũng đặt ra nhiều câu hỏi quan trọng, đặc biệt là về mô hình vận hành và tính khả thi trong bối cảnh hiện tại.

Câu hỏi như anh đặt ra là: Ai sẽ điều hành sàn giao dịch tiền số này? Có ba mô hình chính có thể xảy ra: (1) Sàn giao dịch do Nhà nước quản lý trực tiếp; (2) Doanh nghiệp Nhà nước hoặc liên doanh Nhà nước – tư nhân và (3) Tư nhân vận hành với sự giám sát của Nhà nước

- Ông có thể nói rõ hơn về thuận lợi và bất cập của từng mô hình quản lý này không?

- Về Sàn giao dịch do Nhà nước quản lý trực tiếp: Nếu sàn được điều hành bởi một cơ quan nhà nước (ví dụ: Ngân hàng Nhà nước, Bộ Tài chính hoặc một tổ chức tài chính Nhà nước), thì vấn đề đặt ra là liệu Nhà nước có đủ năng lực công nghệ và vận hành để điều hành một sàn giao dịch crypto?

Tiền số có đặc thù rất khác so với các tài sản tài chính truyền thống. Các sàn giao dịch quốc tế như Binance, Coinbase hoạt động dựa trên công nghệ blockchain tiên tiến, hệ thống thanh toán tức thời, bảo mật chặt chẽ, và quan trọng nhất là sự linh hoạt trong phản ứng với biến động thị trường. Một cơ quan Nhà nước vốn quen với cơ chế quản lý tập trung có thể gặp nhiều thách thức trong việc vận hành.

Về doanh nghiệp nhà nước hoặc liên doanh Nhà nước – tư nhân: Một khả năng khác là giao cho một doanh nghiệp nhà nước (DNNN) hoặc một liên doanh có vốn nhà nước đứng ra vận hành sàn.

Nhưng lịch sử cho thấy, các DNNN tại Việt Nam không có nhiều kinh nghiệm trong lĩnh vực công nghệ tài chính (fintech). Việc vận hành một nền tảng giao dịch tài sản số đòi hỏi kỹ năng về bảo mật blockchain, quản lý thanh khoản, và khả năng cung cấp dịch vụ khách hàng 24/7. Nếu không có sự chuẩn bị kỹ lưỡng, mô hình này có thể dẫn đến sàn giao dịch kém hiệu quả, chậm chạp, và dễ gặp sự cố kỹ thuật.

Về mô hình tư nhân vận hành với sự giám sát của Nhà nước: Đây là mô hình phổ biến tại các quốc gia đã hợp pháp hóa tiền số như Mỹ, Nhật Bản, Singapore. Các sàn giao dịch tiền số tại đây do doanh nghiệp tư nhân điều hành, nhưng phải tuân thủ các quy định nghiêm ngặt về vốn, an toàn giao dịch, bảo vệ người dùng.

- Nhưng nếu Việt Nam chọn mô hình tư nhân vận hành với sự giám sát của Nhà nước, câu hỏi đặt ra là liệu các doanh nghiệp tư nhân trong nước có đủ minh bạch và năng lực tài chính để vận hành sàn giao dịch hay không?

- Để vận hành một sàn giao dịch tiền số, doanh nghiệp cần có: Hệ thống công nghệ mạnh, có thể xử lý hàng triệu giao dịch mỗi giây. Khả năng đảm bảo an toàn vốn và bảo mật dữ liệu khách hàng. Đội ngũ chuyên gia về tài chính, công nghệ blockchain, quản lý rủi ro.

Hiện tại, Việt Nam có một số startup trong lĩnh vực blockchain như KardiaChain, TomoChain, nhưng vẫn còn khá nhỏ so với Binance hay Coinbase. Liệu các doanh nghiệp trong nước có đủ tiềm lực để vận hành một sàn giao dịch quy mô quốc gia không? Rất khó!

Hai là vấn đề minh bạch và rủi ro thao túng thị trường: Một trong những vấn đề lớn nhất của thị trường crypto là gian lận, thao túng giá, rửa tiền. Các sàn giao dịch tư nhân nếu không có quy định chặt chẽ có thể trở thành công cụ cho các hoạt động tài chính mờ ám.

Hiện nay, nhiều doanh nghiệp tư nhân trong nước còn thiếu minh bạch về tài chính. Nếu không có sự giám sát chặt chẽ, liệu sàn giao dịch tiền số có trở thành một “sòng bạc tài chính” thay vì một nền tảng giao dịch nghiêm túc.

- Như ông phân tích thì mô hình nào cũng đặt ra nhiều khó khăn. Vậy, theo ông thì Việt Nam nên lựa chọn mô hình nào?

- Không có mô hình nào hoàn hảo. Tuy nhiên, dựa trên kinh nghiệm quốc tế, có thể đề xuất:

Không nên để Nhà nước trực tiếp vận hành sàn giao dịch, vì thiếu kinh nghiệm công nghệ và rủi ro hoạt động kém hiệu quả. Nên cho phép tư nhân tham gia, nhưng cần có quy định nghiêm ngặt về vốn tối thiểu, kiểm toán tài chính, an toàn hệ thống.

Nên áp dụng mô hình “sandbox” (thử nghiệm có kiểm soát) như Singapore, nghĩa là thử nghiệm trước khi triển khai rộng rãi. Cần có cơ quan giám sát độc lập để tránh các vấn đề như thao túng giá, rửa tiền.

Nếu thực hiện đúng cách, một sàn giao dịch tiền số hợp pháp có thể giúp Việt Nam tận dụng lợi ích của công nghệ blockchain, thu hút đầu tư, và thúc đẩy nền kinh tế số. Nhưng nếu triển khai vội vàng hoặc không có cơ chế giám sát chặt chẽ, nó có thể trở thành một rủi ro lớn cho nền kinh tế.

Cơ chế vận hành và khung pháp lý

- Sàn giao dịch tiền số sẽ được vận hành theo mô hình như thế nào, thưa ông?

- Sàn giao dịch tiền số có thể vận hành theo một trong hai mô hình chính: Tập trung và phi tập trung.

Tập trung (CEX - Centralized Exchange): Người dùng gửi tài sản vào ví do sàn quản lý, giao dịch diễn ra trên hệ thống nội bộ. Điều này giúp tăng thanh khoản và tốc độ giao dịch nhưng cũng khiến sàn trở thành mục tiêu tấn công của hacker.

Phi tập trung (DEX - Decentralized Exchange): Giao dịch diễn ra thông qua hợp đồng thông minh, không cần trung gian. Điều này giúp bảo mật tốt hơn nhưng lại có rủi ro về khả năng sử dụng, tính thanh khoản thấp hơn và vấn đề về kiểm soát pháp lý.

Việc lựa chọn mô hình sẽ ảnh hưởng đến nhiều khía cạnh như bảo mật, quản lý rủi ro và tuân thủ quy định pháp luật.

- Nếu thành lập sàn giao dịch, theo ông, tiền số nào sẽ được phép giao dịch? Chỉ Bitcoin, Ethereum, hay cả những token khác?

- Để trả lời câu hỏi quan trọng là liệu sàn giao dịch chỉ niêm yết Bitcoin, Ethereum – các đồng tiền số phổ biến, hay mở rộng sang các loại token khác cần xem xét một số yếu tố: Một là, tính hợp pháp: Một số quốc gia chỉ công nhận Bitcoin là tài sản hợp pháp, trong khi các token khác có thể bị coi là chứng khoán và chịu sự quản lý nghiêm ngặt.

Hai là mức độ rủi ro: Altcoin và token từ các dự án DeFi thường có biến động lớn, rủi ro lừa đảo cao hơn. Nếu không có quy trình kiểm duyệt chặt chẽ, sàn có thể trở thành nơi giao dịch cho các dự án không minh bạch.

Ba là tiêu chí niêm yết: Sàn có thể áp dụng các tiêu chuẩn như vốn hóa thị trường, mức độ thanh khoản, độ an toàn của hợp đồng thông minh để quyết định token nào được niêm yết.

- Một trong những vấn đề hết sức quan trọng khi lập sàn giao dịch tiền số đó là những quy định về pháp lý và thu thuế. Ông có khuyến nghị nào không?

- Việc áp dụng quy định pháp lý đối với sàn giao dịch tiền số vẫn còn là thách thức lớn ở nhiều quốc gia. Một số vấn đề cần làm rõ:

Thuế giao dịch: Liệu nhà đầu tư có bị đánh thuế trên lợi nhuận từ giao dịch tiền số hay không? Một số quốc gia đã áp thuế thu nhập cá nhân với lợi nhuận từ tiền số, trong khi những nơi khác vẫn chưa có hướng dẫn rõ ràng.

Giấy phép hoạt động: Sàn có cần đăng ký giấy phép tài chính không? Nếu có, cơ quan quản lý nào sẽ giám sát? Vấn đề này cần phải có quy định cụ thể.

Quy định về bảo vệ nhà đầu tư: Có yêu cầu nào về bảo hiểm tiền gửi hoặc cơ chế bảo vệ tài sản người dùng trong trường hợp sàn phá sản không?

Nếu không có khung pháp lý rõ ràng, sàn có thể gặp phải nhiều vấn đề như bị đóng cửa, bị xử phạt hoặc không đủ khả năng bảo vệ nhà đầu tư khi có tranh chấp.

- Còn một vấn đề quan trọng nữa được đặt ra là có nhất thiết phải xác minh danh tính (KYC) khi giao dịch và chống rửa tiền (AML) như thế nào, thưa ông?

- Hầu hết các cơ quan quản lý tài chính hiện nay yêu cầu sàn giao dịch phải thực hiện KYC và AML nhằm ngăn chặn rửa tiền, tài trợ khủng bố và các hoạt động tài chính bất hợp pháp. Một số biện pháp có thể áp dụng:

Xác minh danh tính người dùng (KYC): Yêu cầu cung cấp thông tin cá nhân, giấy tờ tùy thân khi đăng ký tài khoản. Giám sát giao dịch (AML): Theo dõi các giao dịch bất thường, báo cáo giao dịch đáng ngờ cho cơ quan chức năng. Hợp tác với cơ quan quản lý cung cấp dữ liệu khi có yêu cầu để hỗ trợ điều tra.

Tuy nhiên, việc áp dụng KYC/AML có thể khiến sàn kém hấp dẫn hơn đối với những người muốn giao dịch ẩn danh, dẫn đến sự dịch chuyển sang các nền tảng phi tập trung.

Nhưng nếu các quy định trên không được thiết lập rõ ràng, sàn giao dịch tiền số có thể trở thành một "bãi mìn tài chính" với nhiều rủi ro như: Lừa đảo và thao túng thị trường: Nếu không có quy định kiểm soát, sàn có thể bị lợi dụng cho các hoạt động thao túng giá, rug pull (rút thanh khoản), hoặc rửa tiền.

Mất mát tài sản do lỗi bảo mật: Nhiều sàn giao dịch lớn như Mt. Gox, FTX đã phá sản hoặc bị hack, gây thiệt hại hàng tỷ USD. Bất ổn pháp lý: Nếu chính phủ đột ngột thay đổi chính sách và cấm hoạt động sàn, nhà đầu tư có thể mất trắng tài sản của mình.

Tóm lại việc thành lập sàn giao dịch tiền số đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng về cơ chế vận hành, danh mục tài sản giao dịch, quy định thuế và pháp lý, cũng như các biện pháp KYC/AML. Nếu không làm rõ các yếu tố này, sàn có thể đối mặt với rủi ro pháp lý, mất lòng tin của nhà đầu tư và nguy cơ sụp đổ. Ngược lại, nếu có một khung pháp lý minh bạch và cơ chế quản lý chặt chẽ, sàn giao dịch tiền số có thể góp phần thúc đẩy sự phát triển của thị trường tài sản số theo hướng an toàn và bền vững.

- Đầu năm nay Bộ Kế hoạch và Đầu tư (hiện đã hợp nhất với Bộ Tài chính) đề xuất thử nghiệm sandbox fintech tại TP.HCM và Đà Nẵng từ năm 2025. Khi thành công sẽ mở rộng quy mô. Ý kiến của GS về vấn đề này như thế nào?

- Việc Bộ Kế hoạch và Đầu tư đề xuất thử nghiệm “sandbox fintech” tại TP.HCM và Đà Nẵng từ năm 2025 là một tín hiệu tích cực cho sự phát triển của ngành tài chính số tại Việt Nam. Nếu được triển khai đúng cách, đây có thể là bước đệm quan trọng để xây dựng một hệ sinh thái tiền số hợp pháp và bền vững.

TP.HCM là trung tâm tài chính lớn nhất cả nước, nơi tập trung nhiều startup công nghệ tài chính, trong khi Đà Nẵng đang nổi lên như một trung tâm đổi mới sáng tạo và công nghệ. Việc chọn hai thành phố này giúp tạo điều kiện thuận lợi để fintech phát triển, đồng thời cung cấp dữ liệu thực tế cho các nhà quản lý trong việc xây dựng khung pháp lý phù hợp.

Nhiều quốc gia đã triển khai sandbox fintech thành công như Singapore, Anh, và UAE, cho phép thử nghiệm các sản phẩm tài chính mới trong môi trường kiểm soát trước khi đưa vào thực tiễn.

Nếu sandbox fintech bao gồm cả lĩnh vực blockchain và tiền số, nó có thể giúp:

Định hình khung pháp lý: Việc thử nghiệm sẽ giúp cơ quan quản lý hiểu rõ hơn về rủi ro và lợi ích của tiền số, từ đó đưa ra quy định phù hợp thay vì cấm đoán hoàn toàn.

Thúc đẩy sự tham gia của doanh nghiệp: Một môi trường thử nghiệm minh bạch sẽ khuyến khích các công ty fintech, sàn giao dịch tiền số, và startup blockchain hoạt động trong khuôn khổ pháp luật, giảm thiểu rủi ro lừa đảo.

Bảo vệ nhà đầu tư: Khi có quy định rõ ràng, các cơ chế bảo vệ người dùng và chống rửa tiền (AML/KYC) sẽ được áp dụng chặt chẽ hơn, giúp hạn chế tình trạng lừa đảo và biến động giá bất thường.

Tóm lại, đề xuất thử nghiệm fintech tại TP.HCM và Đà Nẵng là một bước tiến quan trọng, mở ra cơ hội cho ngành tài chính số tại Việt Nam. Nếu được thực hiện tốt, đây có thể là nền tảng để xây dựng một hệ sinh thái tiền số hợp pháp, giúp Việt Nam không bị tụt lại trong cuộc đua công nghệ blockchain và tiền mã hóa. Tuy nhiên, để thành công, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa chính phủ, doanh nghiệp và các tổ chức tài chính nhằm đảm bảo tính minh bạch, an toàn và hiệu quả của hệ thống thử nghiệm này.

- Xin cám ơn GS!