Tăng thuế thuốc lá làm tăng ngân sách
Đại diện WHO cho rằng, mỗi khi bàn đến việc tăng thuế thuốc lá, ngành công nghiệp thuốc lá (CNTL) thường “tung” ra những “luận điệu” cản trở.
Phổ biến nhất là cho rằng “tăng thuế thuốc lá khiến Nhà nước thất thu”. Trong khi thuốc lá có tính gây nghiện cao – tức là người hút không dễ dàng từ bỏ ngay cả khi giá tăng, do đó, thuế suất tăng vẫn mang lại nguồn thu lớn cho ngân sách.
Một nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới cho thấy tăng thuế thuốc lá 10% là tăng thu thuế 7%, dù lượng tiêu thụ giảm. Thực tế từ Philippines là minh chứng rõ nhất: Sau khi tăng thuế mạnh mẽ, tỷ lệ hút thuốc giảm tới 30%, nhưng doanh thu thuế lại tăng gấp 4 lần, từ 680 triệu USD năm 2012 lên gần 3 tỷ USD năm 2022.
Chính ở Việt Nam, thuế thuốc lá tăng ba lần trong 15 năm qua, nhưng thu ngân sách từ thuốc lá vẫn tăng đều, còn tỷ lệ hút thuốc giảm chậm. Điều đó cho thấy tiềm năng tăng thu là rất lớn nếu có chính sách thuế hợp lý.
Tăng thuế làm bùng phát buôn lậu thuốc lá?
Một số người cho rằng tăng thuế thuốc lá sẽ làm tăng thuốc lá lậu, vì rẻ hơn. Tuy nhiên, các nghiên cứu từ WHO và và Health Bright Canada cho thấy không có mối liên hệ giữa mức giá cao và tỷ lệ buôn lậu.
Vì các nước có giá thuốc lá rẻ như Ethiopia hay Pakistan lại có tỷ lệ buôn lậu cao (trên 30%). Trong khi đó, Hàn Quốc hay Sri Lanka – nơi giá thuốc lá cao hơn gấp nhiều lần – lại có thị phần thuốc lá lậu cực thấp, dưới 3%.
Tại Việt Nam, số liệu cũng cho thấy giai đoạn 2010–2017, tỷ lệ thuốc lá lậu giảm từ 20% xuống 13,6%, mặc dù thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) tăng vào năm 2016. Điều này cho thấy buôn lậu chủ yếu do quản lý thị trường yếu kém, hoặc do người tiêu dùng chuộng loại thuốc lậu có hàm lượng nicotine cao, chứ không phải từ giá bán tăng do thuế.
Hơn nữa, giá thuốc lá lậu tại Việt Nam thường cao hơn thuốc hợp pháp 30–60%, và chỉ tập trung vào vài nhãn hiệu như Jet, Hero – vốn không phải là lựa chọn của nhóm thu nhập thấp. Vì vậy, tăng thuế thuốc lá không phải là nguyên nhân thúc đẩy buôn lậu, ngược lại, việc kết hợp tăng thuế và tăng cường kiểm soát thị trường sẽ làm giảm cả tiêu thụ hợp pháp lẫn bất hợp pháp.
Thuế thuốc lá không ảnh hưởng đến việc làm
Có ý kiến cho rằng khi tiêu thụ thuốc lá giảm, ngành CNTL bị thu hẹp, kéo theo mất việc làm. Tuy nhiên, điều này không phản ánh đúng quy luật vận hành của nền kinh tế.
Theo chuyên gia kinh tế Đào Thế Sơn của Vital Strategies - một tổ chức y tế công cộng toàn cầu hàng đầu: Thứ nhất, ngành CNTL chỉ chiếm khoảng 0,4% lực lượng lao động Việt Nam. Phần lớn các công ty thuốc lá hiện đại hóa quy trình sản xuất, sử dụng ít nhân công.
Thứ hai, khi người dân giảm mua thuốc lá, nguồn tiền này sẽ chuyển sang các mặt hàng khác như thực phẩm, giáo dục, y tế – những lĩnh vực tạo ra nhiều việc làm hơn. Một nghiên cứu tại Việt Nam cho thấy nếu tăng thêm 5.000 đồng/bao thuốc lá từ năm 2020, nền kinh tế có thể tạo thêm khoảng 33.800 việc làm, do hiệu ứng lan tỏa từ chi tiêu thay thế.
Còn với người trồng thuốc lá, chính sách chuyển đổi sinh kế sẽ giúp họ chuyển sang các loại cây trồng hiệu quả hơn. Vả lại, phần lớn nguyên liệu sản xuất thuốc lá tại Việt Nam là nhập khẩu, nên mức độ ảnh hưởng đến nông dân không lớn.
Chuyên gia kinh tế Đào Thế Sơn: Tăng thuế thuốc lá không ảnh hưởng đến việc làm
Tăng thuế thuốc lá “đánh vào người nghèo”?
Có ý kiến cho rằng “tăng giá thuốc lá sẽ làm người nghèo khổ hơn” vì họ vẫn hút nhưng phải chi nhiều tiền hơn. “Song, chính người nghèo mới hưởng lợi nhiều nhất từ việc tăng thuế” – chuyên gia kinh tế Đào Thế Sơn khẳng định.
Do thu nhập thấp, nhóm này rất nhạy cảm với giá cả, nên dễ từ bỏ hoặc giảm hút thuốc hơn nhóm giàu. Khi đó, họ không chỉ tiết kiệm tiền mà còn giảm nguy cơ bệnh tật và tử vong sớm – những thứ có thể khiến cả gia đình lâm vào cảnh nghèo đói hơn nữa. Vì thế, tăng thuế thuốc lá chính là cách để bảo vệ nhóm dễ tổn thương nhất trong xã hội khỏi vòng luẩn quẩn của bệnh tật và nghèo đói.
Các nghiên cứu khoa học, số liệu thực tế và kinh nghiệm quốc tế đều chỉ ra rằng những phản bác tăng thuế thuốc lá không có cơ sở vững chắc. Ngược lại, tăng thuế là chính sách thông minh, hiệu quả, khi giúp giảm hút thuốc, giảm bệnh tật, tăng thu ngân sách.
Kỳ họp Quốc hội lần này sẽ bàn về tăng thuế TTĐB với thuốc lá, chính là cơ hội của Việt Nam tiến một bước vững chắc trong bảo vệ sức khỏe cộng đồng, để thuế thuốc lá trở thành công cụ chấm dứt vòng luẩn quẩn bệnh tật – nghèo đói – bất bình đẳng, hướng tới một xã hội khỏe mạnh hơn.
Sự hấp dẫn giả tạo của thuốc lá: Báo chí và xã hội cần gác cửa chính sách
