Trong bài viết "Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương thức lãnh đạo, cầm quyền của Đảng, yêu cầu cấp bách của giai đoạn cách mạng mới" ngày 16/9 và phát biểu khai mạc ngày 18/9, bế mạc Hội nghị TƯ 10 ngày 20/9, Tổng bí thư, Chủ tịch nước Tô Lâm đều nhấn mạnh việc cần đổi mới phương thức lãnh đạo, cầm quyền của Đảng với vai trò quản lý của Nhà nước. Thực ra, về lý thuyết, đây không phải là vấn đề mới, đã được nói nhiều. Nhưng rõ ràng quyết tâm thực hiện việc tách bạch này lại là một quyết tâm chính trị mới. Ông nhận định như thế nào về vấn đề này?
Tiếp tục đổi mới phương thức lãnh đạo, cầm quyền của Đảng trong giai đoạn cách mạng mới đúng là một “quyết tâm chính trị” mới, nhưng nếu nói phát biểu của Tổng bí thư, Chủ tịch nước Tô Lâm, về lý luận, không phải là mới thì có lẽ chưa hoàn toàn chính xác. Theo tôi, có khá nhiều ý mới.
Về tiếp tục đổi mới sự lãnh đạo của Đảng, Tổng bí thư, Chủ tịch nước Tô Lâm nhấn mạnh một điều rất hệ trọng. Đó là Đảng lãnh đạo Nhà nước, chứ Đảng không làm thay nhà nước. Trong bài viết ngày 16/9, ông nêu rõ: “Bảo đảm nhiệm vụ lãnh đạo của Đảng không trùng với nhiệm vụ quản lý; phân biệt và quy định rõ nhiệm vụ cụ thể của các cấp lãnh đạo trong các loại hình tổ chức đảng, tránh tình trạng bao biện làm thay, hoặc tồn tại song trùng, hình thức”.
Sự khẳng định một cách rõ ràng, dứt khoát về việc Đảng không làm thay Nhà nước là rất mới và rất quan trọng.
Những điểm mới đó là gì, thưa ông?
Để dễ hình dung, một hệ thống chính trị được cấu thành từ nhiều thiết chế. Mỗi thiết chế đảm nhận một chức năng, nhiệm vụ khác nhau. Cũng giống như một cỗ máy được cấu thành từ nhiều bộ phận. Mỗi bộ phận đảm nhận một chức năng, nhiệm vụ khác nhau: bánh lái là để định hướng, nhưng bánh xe thì lại để chuyển động. Bánh lái rất quan trọng, nhưng không thể làm thay công việc của bánh xe.
Tình trạng bao biện làm thay sẽ khiến cho cỗ máy bị rối loạn. Bánh lái không chỉ không thể làm tốt công việc của bánh xe, mà còn cản trở bánh xe làm tốt công việc của mình.
Do nhiều khi phân biệt giữa việc Đảng lãnh đạo và Nhà nước quản lý là không dễ, nên Tổng bí thư, Chủ tịch nước Tô Lâm đã chỉ rõ: “quyền lực của Đảng là quyền lực về chính trị”.
Quyền lực chính trị của Đảng là khả năng và quyền hạn của Đảng trong việc đưa ra định hướng và quyết định về các vấn đề lớn của đất nước, bao gồm phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa và an ninh, quốc phòng. Đảng đề ra đường lối, chính sách và giám sát việc thực hiện những chính sách này, nhưng không trực tiếp quản lý các công việc cụ thể của Nhà nước, mà để cho các cơ quan nhà nước thực thi.
Nhà nước quản lý nghĩa là Nhà nước tổ chức thực hiện đường lối, chính sách của Đảng và điều hành công việc hàng ngày của đất nước. Các cơ quan nhà nước như Quốc hội, Chính phủ, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân có nhiệm vụ ban hành luật pháp, quyết định các giải pháp cụ thể và thực thi các chính sách mà Đảng đã đề ra. Nhà nước chịu trách nhiệm về hành chính, pháp lý và tổ chức triển khai mọi hoạt động từ trung ương đến địa phương.
Tóm lại, trong hệ thống chính trị, các thiết chế khác nhau, thì có những chức năng, nhiệm vụ khác nhau.
Với những chức năng nhiệm vụ khác nhau như vậy, thì năng lực thể chế, nguyên tắc hoạt động và quy trình công việc của các thiết chế cũng khác nhau. Rất tiếc, chúng ta ai cũng biết “dùng dao mổ trâu để cắt tiết chim sẻ” là bất hợp lý. Nhưng, vừa qua, việc Đảng bao biện, làm thay thì lại có vẻ đang được cổ súy ngày một nhiều hơn.
Thực tế cho thấy, Đảng không làm thay Nhà nước thì Nhà nước mới vận hành tốt được, còn nếu Đảng làm thay thì Nhà nước thụ động chờ Đảng quyết định.
Lâu nay vẫn nói: Đảng lãnh đạo bằng đường lối, chủ trương, chứ không làm thay việc của nhà nước, nhưng trên thực tế thì rất khó tách bạch việc cấp ủy quyết và làm thay chính quyền. Để khỏi phải tách bạch hai vai trò này thì nên chăng cần lựa chọn mô hình tổ chức là Bí thư kiêm luôn chức Chủ tịch? Đây không phải là việc chưa có tiền lệ ở Việt Nam. Bằng chứng là, tại Đại hội II của Đảng, Chủ tịch Hồ Chí Minh được Đại hội bầu làm chủ tịch Đảng. Người vừa đứng đầu Đảng vừa đứng đầu Nhà nước. Ở một số nước khác như Trung Quốc chẳng hạn, Tổng bí thư cũng giữ trọng trách Chủ tịch nước.
Trên thế giới có nhiều mô hình thể chế khác nhau, và mỗi mô hình đều có những mặt mạnh và những hạn chế nhất định.
Mô hình thể chế của chúng ta là mô hình một đảng cầm quyền. Vì vậy, điều quan trọng nhất, như chúng ta vừa bàn luận ở trên, là Đảng lãnh đạo bằng chủ trương, đường lối, cơ chế chính sách và giám sát việc thực hiện. Đảng không làm thay các việc thuộc về nhà nước. Thực chất qua bài phát biểu của Tổng bí thư, Chủ tịch nước là đang đi theo hướng này.
Trung Quốc cũng vận hành theo mô hình này. Tức là Đảng quyết, còn thực thi là Nhà nước. Đảng quyết rồi thì không can thiệp vào việc thực thi và chỉ giám sát việc thực thi.
Thực ra, nếu đường lối, chính sách vẫn do Đảng quyết, thì việc Tổng bí thư giữ chức Chủ tịch nước, cũng chỉ là việc kiêm nhiệm chứ không phải là việc nhất thể hóa.
Nhất thể hóa là việc người đứng đầu đảng với người đứng đầu hành pháp là một. Trong mô hình thủ tướng chế, thì người đứng đầu đảng làm thủ tướng. Trong mô hình tổng thống thế, thì người đứng đầu đảng làm tổng thống. Đảng với nhà nước hòa với nhau làm một và chủ trương, chính sách do nhà nước quyết định.
Vấn đề đặt ra là ở Việt Nam của chúng ta, tuy không có sự nhất thể hóa ở tầm chính trị, thì lại đang xảy ra tình trạng “nhất thể hóa” ở tầm hành chính- công vụ. Hiện một cục trưởng, một giám đốc doanh nghiệp phải kiêm luôn cả bí thư Đảng ủy. Sự bao biện, làm thay là rất khó tránh khỏi với một sự “nhất thể hóa” như thế. Ngoài ra, năng lực làm bí thư là năng lực chính trị, còn năng lực làm cục trưởng, làm giám đốc lại là năng lực quản lý, điều hành. Những người có năng lực làm bí thư, thì chưa chắc đã có năng lực làm cục trưởng, làm giám đốc.
Cách đây chừng 13 năm, trước Đại hội Đảng XI, nguyên Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Văn An từng phát biểu để phân định được rạch ròi: Đảng quyết cái gì, Nhà nước quyết cái gì và dân quyết cái gì, thì tất cả phải được luật hóa. Và, vì thế, cần phải có một bộ luật về Đảng?
Trong thể chế chính trị một đảng cầm quyền thì tôi không hào hứng lắm về việc xây dựng một đạo luật về Đảng. Bởi vì thực chất làm luật là việc của Nhà nước. Nếu xây dựng luật về Đảng, thì ai sẽ soạn thảo dự luật đó? Và ai sẽ trình? Chính phủ có thể đứng ra soạn thảo để Quốc hội thông qua một đạo luật về Đảng được không? Mà Đảng thì hoạt động theo Điều lệ Đảng và trong khuôn khổ của Hiến pháp và pháp luật rồi.
Như chúng ta đã nói, quyền lực của Đảng là quyền lực chính trị. Tính chính danh của của một đảng cầm quyền, thường đạt được bằng 2 cách. Cách thứ nhất là thông qua bầu cử và nhận được sự ủy quyền của nhân dân; cách thứ hai là tạo ra sự phát triển kinh tế và nâng cao được đời sống của nhân dân. Đây là cách các nhà nước kiến tạo phát triển như Hàn Quốc trước đây, Trung Quốc ngày nay bảo đảm sự chính danh của mình.
Trong bối cảnh cụ thể của nước ta, tôi nghĩ bảo đảm sự chính danh của Đảng theo mô hình nhà nước kiến tạo phát triển là phù hợp và cần thiết. Và chúng ta cũng đang hướng đến mô hình như vậy: Đảng hoạch định chiến lược phát triển kinh tế, công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; Nhà nước thể chế hóa thành chính sách, pháp luật và thúc đẩy kinh tế phát triển. Nếu phân định được rạch ròi như vậy thì mô hình “Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý” là tốt chứ không phải cứ nhất nhất phải có luật về Đảng.
Trong bài phát biểu bế mạc Hội nghị TƯ 10, Tổng bí thư, Chủ tịch nước Tô Lâm nói: “Tập trung tinh gọn bộ máy, tổ chức các cơ quan của đảng, thực sự là hạt nhân trí tuệ, là bộ tổng tham mưu, đội tiên phong lãnh đạo cơ quan nhà nước”. Ông hình dung như thế nào về việc sắp xếp, tinh giản bộ máy đảng?
Như chúng ta đã nói ở trên, quyền lực chính trị của Đảng là đề ra chủ trương, chính sách. Đảng không làm các nhiệm vụ như quản lý hay cung cấp dịch vụ công, vì vậy Bộ máy Đảng phải tinh, gọn, tập trung được những đảng viên tài năng nhất để quyết những vấn đề thuộc thẩm quyền chính trị.
Về vấn đề tinh giản bộ máy của Đảng, thì trước hết và quan trọng nhất là làm sao phải tinh gọn được bộ máy của Đảng nằm ở trong các thiết chế công vụ và hệ thống sản xuất - kinh doanh. Bộ máy của Đảng ở đó phải hoạt động theo cách khác và không trùng lặp với những việc thuộc hành chính công vụ và kinh doanh. Đây mới thực sự là bộ máy đông đảo.
Thực ra, cơ cấu như kiểu Quân đội sẽ mạch lạc và rõ ràng hơn. Hệ thống chính trị (chính ủy) là làm công tác tư tưởng chính trị; còn công tác huấn luyện, chiến đấu là của Bộ Tổng tham mưu.
Còn ở tầm thiết chế chính trị thì cần phân biệt thế này: Ban chấp hành TƯ, Bộ Chính trị phải là những chính khách tài giỏi. Để có được những người như vậy, về lâu dài, chúng ta phải đào tạo. Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí minh cần có khóa đào tạo chính khách. Nguồn được lựa chọn ngay từ những học sinh xuất sắc và có tiềm năng trở thành chính khách tài giỏi ở các trường phổ thông.
Xin hỏi ông câu cuối cùng: trong kỷ nguyên mới, chúng ta cần phải thay đổi như thế nào để đưa dân tộc phát triển lên một tầm cao mới?
Trước hết chúng ta cần xác định: kỷ nguyên mới của chúng ta là gì? Theo tôi, kỷ nguyên mới của chúng ta là kỷ nguyên của cách mạng trí tuệ nhân tạo (AI). Cuộc cách mạng này sẽ định hình thế giới trong vài chục năm. Nó khác xa cuộc cách mạng công nghiệp kéo dài tới 300-400 năm.
Vậy thì tầm nhìn của dân tộc ta trong cuộc cách mạng trí tuệ nhân tạo này là gì? Phải đề ra được định hướng chiến lược, nhiệm vụ, giải pháp quan trọng để giải phóng toàn bộ sức sản xuất, phát huy tối đa nội lực, tranh thủ ngoại lực, lấy nguồn lực nội sinh, nguồn lực con người là nền tảng, khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo là đột phá để đưa đất nước bước vào kỷ nguyên mới.
Hai là, đổi mới sự lãnh đạo của Đảng trên cơ sở kết hợp chính trị với kỹ trị, nghĩa là quyết định chủ trương, chính sách dựa trên dự liệu. Như kinh nghiệm của Trung Quốc, họ quyết định nhiều vấn đề rất đúng nhờ dựa vào dự liệu lớn. Ở Trung Quốc, mọi thanh toán, giao dịch của người dân được thực hiện trên điện thoại di động. Vì vậy họ có dữ liệu theo thời gian thực.
Ba là, đẩy mạnh phân cấp, phân quyền, như Tổng bí thư, Chủ tịch nước Tô Lâm nhấn mạnh, với phương châm “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”. Trung ương tăng cường, sáng tạo hoàn thiện thể chế, giữ vai trò kiến tạo, phục vụ và tăng cường kiểm tra, giám sát. Cái gì địa phương làm được thì phân cấp, phân quyền hết cho địa phương (theo mô hình bổ trợ).
Bốn là, phải xây dựng một nền công vụ chuyên nghiệp và hiện đại. Đó là 4 vấn đề mà tôi kỳ vọng chúng ta sẽ triển khai thực hiện trong thời gian tới.
Xin cám ơn ông!
“V.I. Lênin đã dạy khi tình hình đã thay đổi và chúng ta phải giải quyết nhiệm vụ thuộc loại khác thì không nên nhìn lại đằng sau và sử dụng những phương pháp của ngày hôm qua".
- Trích bài viết "Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương thức lãnh đạo, cầm quyền của Đảng, yêu cầu cấp bách của giai đoạn cách mạng mới" của Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Tô Lâm ngày 16/9.
