Trung Quốc đang hạn chế xuất khẩu khoáng sản chiến lược sang các nhà sản xuất vũ khí phương Tây, khiến sản xuất đình trệ và buộc họ phải săn tìm nguồn cung thay thế toàn cầu.
Hồi đầu năm nay, khi căng thẳng thương mại Mỹ-Trung leo thang, Bắc Kinh đã áp dụng các biện pháp kiểm soát nghiêm ngặt đối với hoạt động xuất khẩu đất hiếm. Phải đến tháng 6, khi chính quyền Trump chấp nhận một số nhượng bộ thương mại quan trọng, Trung Quốc mới nới lỏng phần nào lệnh hạn chế.
Tuy nhiên, nước này vẫn duy trì kiểm soát chặt chẽ đối với các loại khoáng sản phục vụ mục đích quân sự. Điều này càng có ý nghĩa khi Trung Quốc hiện chi phối tới 90% sản lượng đất hiếm toàn cầu và nắm thế thượng phong trong nhiều thị trường khoáng sản khác.
Theo giới kinh doanh vật liệu, giá một số khoáng sản thiết yếu cho ngành quốc phòng đã tăng gấp 5 lần so với thời kỳ trước lệnh hạn chế. Đáng chú ý, một công ty thậm chí được chào bán samarium - nguyên tố dùng chế tạo nam châm chịu nhiệt cho động cơ tiêm kích - với mức giá cao gấp 60 lần bình thường. Giới chuyên gia cảnh báo điều này đang đẩy chi phí sản xuất hệ thống quốc phòng lên mức kỷ lục.
Việc nguồn cung khoáng sản bị siết chặt đã phơi bày mức độ phụ thuộc của quân đội Mỹ vào Trung Quốc trong phần lớn chuỗi cung ứng, đồng thời cho Bắc Kinh lợi thế đáng kể trong bối cảnh căng thẳng Mỹ-Trung tiếp tục leo thang và các vòng đàm phán thương mại trở nên khó đoán. Các nhà thầu quốc phòng Mỹ hiện đang dựa vào các khoáng sản do Trung Quốc sản xuất để chế tạo linh kiện vi điện tử, động cơ UAV, kính nhìn đêm, hệ thống dẫn đường tên lửa và vệ tinh quân sự.
Nhiều công ty trong ngành đã nỗ lực tìm kiếm nguồn thay thế trong những năm gần đây, nhưng theo giới lãnh đạo doanh nghiệp, một số nguyên tố hiếm đến mức không thể khai thác hiệu quả tại các nước phương Tây – xét về mặt chi phí lẫn công nghệ.
Không chỉ kiểm soát xuất khẩu đất hiếm, từ tháng 12 năm ngoái, Trung Quốc còn cấm bán sang Mỹ các nguyên tố như germani, gali và antimon – những vật liệu được sử dụng trong quá trình gia cố đạn và đầu đạn, cũng như giúp binh sĩ quan sát trong đêm.
Một số doanh nghiệp hiện cảnh báo họ có thể phải cắt giảm sản lượng nếu không sớm tiếp cận thêm nguồn cung khoáng sản.
Tuần trước, Giám đốc điều hành Leonardo DRS cho biết công ty quốc phòng có trụ sở tại Mỹ này đang phải sử dụng đến “nguồn dự trữ an toàn” germani của mình.
“Nếu muốn duy trì tiến độ giao hàng đúng hạn, nguồn nguyên liệu phải được cải thiện trong nửa cuối năm 2025”, Giám đốc điều hành Bill Lynn phát biểu trong một cuộc họp cổ đông. Leonardo DRS là công ty con của tập đoàn quốc phòng Leonardo ở Italy.
Germani là vật liệu cốt lõi trong các cảm biến hồng ngoại – linh kiện được tích hợp trong tên lửa và nhiều thiết bị quân sự khác. Ông Lynn cho biết công ty đang tích cực tìm cách đa dạng hóa chuỗi cung ứng, đồng thời nghiên cứu các giải pháp thay thế chất liệu này trong sản phẩm của họ.
Bộ Quốc phòng Mỹ đã ra yêu cầu buộc các nhà thầu phải dừng hoàn toàn việc sử dụng nam châm đất hiếm có nguồn gốc Trung Quốc trước năm 2027. Một số doanh nghiệp đã phản ứng bằng cách tích trữ lượng lớn nam châm. Tuy nhiên, đối với phần lớn các loại khoáng sản chiến lược khác, nhiều công ty – kể cả những tên tuổi lớn – chỉ có đủ nguồn dự trữ cho vài tháng đến chưa đầy một năm.
Các nhà sản xuất UAV là nhóm dễ bị tổn thương nhất, do đa phần là các startup nhỏ, không có nhiều kinh nghiệm quản trị chuỗi cung ứng và cũng không đủ năng lực tài chính để tích trữ khối lượng lớn kim loại đất hiếm hay nam châm, theo đánh giá từ một số chuyên gia trong ngành.
“Tôi có thể nói thẳng…chúng tôi bàn về chuyện này mỗi ngày, và các công ty trong ngành cũng vậy”, ông Dak Hardwick, Phó Chủ tịch phụ trách đối ngoại của Hiệp hội Công nghiệp Hàng không Vũ trụ Mỹ, chia sẻ.
Dữ liệu từ công ty phần mềm quốc phòng Govini cho thấy có hơn 80.000 linh kiện trong các hệ thống vũ khí của Lầu Năm Góc hiện đang sử dụng những khoáng sản chiến lược đang nằm trong diện kiểm soát xuất khẩu của Trung Quốc. Govini nhấn mạnh rằng gần như toàn bộ chuỗi cung ứng các khoáng sản này đều phụ thuộc ít nhất vào một nhà cung cấp Trung Quốc, đồng nghĩa với việc bất kỳ động thái siết chặt nào từ Bắc Kinh đều có thể tạo ra làn sóng gián đoạn trên diện rộng.
Từ khi tăng cường kiểm soát xuất khẩu hồi đầu năm, Trung Quốc đã bắt đầu yêu cầu các doanh nghiệp cung cấp đầy đủ tài liệu chi tiết về mục đích sử dụng đất hiếm và nam châm nhập khẩu. Theo các doanh nghiệp phương Tây, giới chức Trung Quốc thường yêu cầu những thông tin nhạy cảm như hình ảnh sản phẩm, thậm chí cả ảnh dây chuyền sản xuất để đảm bảo vật liệu không bị chuyển hướng sang các mục đích quân sự.
Một công ty phương Tây chuyên cung cấp nam châm đất hiếm do Trung Quốc sản xuất cho cả khách hàng dân sự và quốc phòng cho biết: các đơn hàng nhập khẩu gần đây đều được chấp thuận nhanh chóng nếu dùng cho mục đích dân sự, nhưng bị trì hoãn hoặc từ chối nếu liên quan đến quốc phòng hoặc hàng không vũ trụ.
Vào tháng 5, công ty ePropelled có trụ sở tại bang New Hampshire, chuyên sản xuất động cơ đẩy cho UAV, nhận được một yêu cầu bất thường từ nhà cung cấp nam châm Trung Quốc. Nhà cung cấp này đã chuyển đến một bộ biểu mẫu do chính phủ Trung Quốc ban hành, yêu cầu công ty Mỹ phải cung cấp bản vẽ kỹ thuật, hình ảnh sản phẩm và danh sách khách hàng. Đồng thời, họ cũng yêu cầu ePropelled cam kết rằng số nam châm đất hiếm mà Trung Quốc sắp giao sẽ không được sử dụng cho mục đích quân sự.
“Dĩ nhiên chúng tôi sẽ không bao giờ cung cấp thông tin đó”, ông Chris Thompson, Phó Chủ tịch phụ trách kinh doanh toàn cầu của ePropelled, khẳng định. Hiện ePropelled có khoảng 100 khách hàng, bao gồm cả các tập đoàn quốc phòng lớn của Mỹ và các nhà sản xuất UAV tại Ukraine.
Ngay sau khi ePropelled từ chối, phía Trung Quốc lập tức tạm ngừng giao hàng. Việc này buộc công ty phải hoãn tiến độ một số đơn hàng từ một đến hai tháng – gấp đôi thời gian giao động cơ thông thường. Để đối phó, ePropelled chuyển sang tìm nguồn cung mới tại Mỹ, châu Âu và châu Á, nhưng phần lớn trong số này vẫn phụ thuộc vào nguyên liệu từ Trung Quốc.
Công ty cũng đã ký kết hợp đồng với một số nhà sản xuất nam châm mới nổi tại Mỹ, trong đó có Vulcan Elements ở bang North Carolina và USA Rare Earth tại Oklahoma. Tuy vậy, các công ty khởi nghiệp này sẽ không thể giao hàng trước cuối năm nay, và họ vẫn cần thời gian để xây dựng chuỗi cung ứng thay thế.
Theo các nhà giao dịch kim loại, việc Trung Quốc yêu cầu báo cáo chi tiết về đối tượng sử dụng cuối cùng đối với nam châm và kim loại đất hiếm đã khiến nước này gần như ngừng cấp phép cho các công ty thương mại thực hiện dự trữ hàng tồn kho.
Trong bối cảnh đó, Bộ Quốc phòng Mỹ đang đẩy mạnh đầu tư nhằm phát triển năng lực sản xuất nội địa các vật liệu chiến lược. Đáng chú ý, năm ngoái cơ quan này đã rót 14 triệu USD hỗ trợ một doanh nghiệp Canada để sản xuất chất nền germani – thành phần then chốt trong tế bào quang điện phục vụ vệ tinh quân sự. Tháng 7 vừa qua, Lầu Năm Góc còn đồng ý chi 400 triệu USD để mua cổ phần tại MP Materials – công ty đang khai thác mỏ đất hiếm lớn nhất châu Mỹ và hiện đang đẩy mạnh năng lực sản xuất nam châm trong nước.
Bộ Quốc phòng Mỹ từ chối bình luận về những diễn biến liên quan.
Phát biểu tại cuộc họp cổ đông vào tháng trước, Giám đốc điều hành Lockheed Martin, ông James Taiclet, mô tả thỏa thuận với MP Materials là một bước ngoặt, và cho rằng đây là nhân tố then chốt để bảo đảm nguồn cung nam châm cho các dòng tiêm kích F-35 và tên lửa hành trình. Dẫu vậy, việc thiết lập một chuỗi cung ứng mới sẽ cần thời gian.
Đầu năm ngoái, Bộ Quốc phòng Mỹ thành lập Diễn đàn Khoáng sản Chiến lược (Critical Minerals Forum), với mục tiêu thúc đẩy các dự án khai thác và chế biến khoáng sản tại Mỹ và các quốc gia đồng minh. Sáng kiến này cũng nhằm hỗ trợ các doanh nghiệp khai khoáng tiếp cận vốn để tăng sản lượng các nguyên liệu thiết yếu như antimon và germani.
Mỹ “vũ khí hóa” định giá đất hiếm nhằm phá thế thống trị của Trung Quốc
Truyền thông Trung Quốc: Mỹ đi đường vòng để né lệnh cấm xuất khẩu đất hiếm
Mỹ, Trung Quốc đạt thỏa thuận khung, mở đường gỡ bỏ hạn chế xuất khẩu đất hiếm
Theo Wall Street Journal
