Tiêm kích “Gripen-E” nâng cấp: AI thay đổi mô hình tác chiến trên không trong tương lai

Trong 3 chuyến bay thử tiến hành từ tháng 5 năm nay, hệ thống AI này đã tự động tính toán quỹ đạo cơ động phức tạp trong tác chiến ngoài tầm nhìn, hỗ trợ phi công chiếc Gripen E né tránh đòn tấn công của đối phương, đồng thời mô phỏng phóng tên lửa đánh trúng mục tiêu ở khoảng cách xa.

Những năm gần đây, cùng với sự phát triển nhanh chóng của AI, việc ứng dụng công nghệ này vào quân sự – đặc biệt là hàng không – đang diễn ra mạnh mẽ. Các cường quốc hàng không tìm cách trang bị cho tiêm kích hệ thống lái hỗ trợ và hỗ trợ ra quyết định dựa trên AI, giúp phi công xử lý khối lượng thông tin lớn hơn, nâng cao khả năng phán đoán và phản ứng linh hoạt trong chiến đấu.

Gripen E vốn đã được Saab thiết kế với hệ thống hàng không điện tử tích hợp mở và mô-đun hóa, từng được mệnh danh là “máy bay chiến đấu thông minh”. Việc lắp đặt và thử nghiệm thành công AI lần này hứa hẹn tiếp tục nâng cao năng lực tác chiến, đồng thời đặt nền tảng cho phát triển tiêm kích thế hệ 6 của châu Âu.

Từ nhu cầu trong nước đến thị trường quốc tế

Thụy Điển lâu nay theo đuổi chính sách trung lập, luôn kiên định tự chủ trong công nghiệp quốc phòng. Tuy nhiên, bối cảnh địa chính trị châu Âu thay đổi, việc Thụy Điển gia nhập NATO năm 2024 đã thúc đẩy hợp tác quốc phòng sâu rộng hơn và tăng cường tham gia thị trường vũ khí toàn cầu, được thể hiện rõ qua quá trình phát triển dòng tiêm kích Gripen.

Từ thập niên 1950–1970, Saab lần lượt chế tạo thành công Saab-29, 35, 37, trong đó Saab-37 nổi bật nhờ khả năng cất/hạ cánh đường băng ngắn trên sân bay dã chiến hoặc đường cao tốc. Tuy nhiên, các đời máy bay này thiết kế chủ yếu cho môi trường chiến trường Bắc Âu, dùng radar, tên lửa, động cơ nội địa, tính tương thích thấp và chuỗi cung ứng phụ tùng hạn chế, khó mở rộng xuất khẩu.

Năm 1979, Thụy Điển dự tính thay thế Saab-37 bằng F-16 hoặc F/A-18 của Mỹ, nhưng cuối cùng quyết định duy trì nghiên cứu – sản xuất trong nước. Saab lập nhóm công nghiệp JAS (viết tắt của “Chiến đấu – Tấn công – Trinh sát”), liên kết nhiều doanh nghiệp Thụy Điển, và phát triển thành công tiêm kích đa nhiệm hạng nhẹ JAS-39 Gripen, chính thức trang bị cho không quân năm 1996.

Sau Chiến tranh Lạnh, để duy trì hệ thống sản xuất trong nước, Thụy Điển đẩy mạnh xuất khẩu Gripen, áp dụng các gói bán–thuê linh hoạt, thu hút Hungary, Czech, Thái Lan, Nam Phi mua và Ba Lan thuê. Liên doanh “Gripen International” giữa Saab và BAE Systems tiếp tục nâng cấp máy bay, cho ra các phiên bản A/B, C/D và mẫu thử nghiệm Gripen NG với cấu trúc mở, nâng cao sức mạnh tính toán và khả năng nâng cấp điện tử.

Từ nền tảng này, Saab phát triển Gripen E/F, nhận đơn đặt hàng lớn từ Thụy Điển (60 chiếc E) và Brazil (28 E, 8 F; năm 2022 mua thêm 4 E và ý định mua 72 chiếc). Brazil còn xây dựng dây chuyền sản xuất trong nước cho một số bộ phận quan trọng.

Nhờ ưu điểm hiệu suất cao và chi phí vận hành thấp, Gripen đã giành được chỗ đứng trong nhóm nhà cung cấp tiêm kích tiên tiến.

Saab – từ nhà thiết kế đến nhà tích hợp toàn cầu

Sau Chiến tranh Lạnh, Saab hợp tác với nhiều nhà cung cấp hàng không hàng đầu thế giới. Trong quá trình phát triển Gripen E/F, Saab đảm nhiệm thiết kế tổng thể và tích hợp hệ thống, với những thay đổi đáng kể so với C/D: thân dài hơn 1,1 m, sải cánh rộng hơn 0,2 m, trọng lượng cất cánh tối đa tăng 2,5 tấn, nhiên liệu nội bộ tăng ~40%, tầm hoạt động lớn hơn. Vị trí càng chính được lui về sau, giải phóng bụng máy bay để bố trí thêm, nâng tổng số giá treo lên 10 điểm, gần với tiêu chuẩn tiêm kích hạng trung.

Gripen E/F dùng động cơ F414G của Mỹ, mạnh hơn rõ rệt so với RM12 trước đó, đạt tốc độ tối đa Mach 2. Radar mảng pha quét điện tử chủ động (AESA) của Italy có tầm phát hiện xa hơn, tốc độ cập nhật mục tiêu nhanh hơn, kết hợp hệ thống tìm kiếm–ngắm hồng ngoại giúp phát hiện cả mục tiêu tàng hình.

Ngoài ra, máy bay còn tích hợp hệ thống cảnh báo tên lửa hồng ngoại PAWS-2 của Israel, mồi bẫy đa năng “Brite Cloud” của Italy, ghế phóng Mk10 của Anh, màn hình và mũ bay hiển thị thông minh của Brazil… Gripen E/F tương thích với nhiều loại vũ khí của châu Âu, Mỹ, Nam Phi, Israel, bao gồm tên lửa không đối không Meteor, IRIS-T, AIM-120, A-Darter, Python-5, AIM-132; bom dẫn đường laser GBU; tên lửa chống hạm RBS-15F ER; tên lửa hành trình Taurus KEPD 350…

Saab chú trọng kiểm soát chi phí, tận dụng sản phẩm sẵn có trên thị trường, tập trung vào tích hợp hệ thống, giúp nâng cấp dễ dàng và duy trì sức cạnh tranh.

AI “Centaur” – trợ thủ thông minh của phi công Gripen E

Giống nhiều nước châu Âu khác, Thụy Điển chưa phát triển hay trang bị tiêm kích thế hệ 5, nhưng muốn tạo bước nhảy vọt cho thế hệ kế tiếp. Cục Quản lý trang bị quốc phòng Thụy Điển đã khởi động chương trình “Beyond” nhằm nghiên cứu tiền đề cho máy bay tương lai, trong đó việc tích hợp AI là một hạng mục quan trọng, với Gripen E làm nền tảng thử nghiệm.

Đối tác được chọn – Helsing – là một startup AI quốc phòng thành lập năm 2021, giá trị thị trường của Helsing cuối 2024 đạt khoảng 5 tỷ EUR, với chi nhánh ở nhiều nước châu Âu và hợp tác chặt chẽ với các tên tuổi như Anduril, Microsoft, Palantir, Amazon, Boeing, Airbus.

Gripen E tách riêng phần mềm điều khiển bay và phần mềm quản lý tác chiến, nên việc nâng cấp tính năng mới chỉ tác động đến hệ thống chiến thuật, không ảnh hưởng tới an toàn bay. AI “Centaur” chỉ cần 72 giờ huấn luyện là có thể tích lũy kinh nghiệm tương đương 1 triệu giờ bay của phi công.

Ngày 28/5/2025, Gripen E trang bị AI “Centaur” thực hiện chuyến bay đầu tiên trên vùng trời biển Baltic. Lần thử thứ ba, ngày 3/6, không quân Thụy Điển dùng một Gripen D đóng vai “địch” để diễn tập tác chiến ngoài tầm nhìn, thay đổi liên tục tình huống (cự ly, tốc độ, hướng bay) để kiểm tra năng lực AI.

Dù Saab và Helsing không tiết lộ chi tiết, nhưng được biết hệ thống có thể điều chỉnh chiến thuật theo tình huống và xin lệnh phi công để khai hỏa. Nhờ cấu trúc điện tử mở, AI “Centaur” có thể lắp đặt nhanh trên mọi chiếc Gripen E/F mà không cần cải tạo lớn. Dự kiến cuối năm 2025, Helsing sẽ hoàn thiện phiên bản ổn định để trang bị đại trà, đóng vai trò “tham mưu điện tử” cho phi công.

Trong bối cảnh Mỹ – Âu liên tục thử nghiệm AI trên máy bay chiến đấu, mục tiêu là khai thác tối đa khả năng xử lý dữ liệu tốc độ cao, phân tích tình huống và hỗ trợ ra quyết định theo thời gian thực. AI có thể tự học, tối ưu chiến thuật, hỗ trợ phi công nhận thức toàn cảnh và phối hợp cao độ trong biên đội hoặc tác chiến hợp nhất người–máy.

Sự cạnh tranh AI trong lĩnh vực hàng không quân sự sẽ là hướng phát triển quan trọng của chiến trường tương lai. AI giúp phi công không còn phụ thuộc hoàn toàn vào kỹ năng bay truyền thống, mà tận dụng khả năng dự báo, phân tích và đề xuất phương án tối ưu để đưa ra quyết định nhanh và chính xác trong môi trường tác chiến phức tạp – từ đó nâng cao đáng kể hiệu quả chiến đấu.

UAV cảm tử Harpia-A1 – thêm một phiên bản cải tiến của Shahed-136

"Át chủ bài" Su-57 xuất trận quy mô lớn: Nga thử vũ khí mới cực khó bị phát hiện tại Ukraine

Mẫu thứ ba của tiêm kích thế hệ 6 Trung Quốc vừa lộ diện có thể là UAV