Nhận diện 3 rào cản để thu hút nhân tài Việt kiều về nước làm việc

Trao đổi với VietTimes về việc thu hút nguồn lực trí thức kiều bào, ông Nguyễn Trung Kiên, Chủ nhiệm Ủy ban Nhà nước về người Việt Nam ở nước ngoài (Uỷ ban) cho rằng đây chính là thời điểm thuận lợi để kiều bào trở về và khẳng định giá trị bản thân trong một môi trường đang chuyển mình mạnh mẽ.

Tri thức và sáng tạo chính là "nguồn vốn" quan trọng nhất

- Ông đánh giá thế nào về lời kêu gọi của Tổng bí thư Tô Lâm trong việc xây dựng cơ chế vượt trội để thu hút 100 trí thức, chuyên gia Việt kiều về nước làm việc?

Lời kêu gọi của Tổng bí thư không chỉ nêu lên định hướng, mục tiêu rõ ràng cho nhiệm vụ bảo đảm nguồn nhân lực chất lượng cao mà còn thể hiện quyết tâm chính trị mạnh mẽ và tầm nhìn chiến lược trong xây dựng đội ngũ nhân lực tinh hoa cho đất nước.

Điều này thể hiện sự đánh giá cao cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài, mong muốn biến nguồn lực chất xám của người Việt toàn cầu trở thành sức mạnh nội sinh, tạo bứt phá trong phát triển đất nước. Đây còn là thông điệp mạnh mẽ khẳng định tri thức và sáng tạo chính là "nguồn vốn" quan trọng nhất trong giai đoạn phát triển mới như tinh thần của Nghị quyết 57.

Trong bối cảnh cạnh tranh quốc tế ngày càng khốc liệt, đặc biệt là về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, nếu không có chính sách đủ mạnh và thiết thực, hiệu quả, Việt Nam sẽ khó thu hút và giữ chân nhân tài. Lời kêu gọi này vì thế chạm đúng “điểm nghẽn” và mở ra một hướng đi đột phá: thu hút nhân tài bằng cơ chế, môi trường thuận lợi và cơ hội cống hiến ngang tầm quốc tế.

Điểm nhấn trong lời kêu gọi chính là cơ chế vượt trội. Thực tiễn nhiều năm qua cho thấy, những yếu tố như thủ tục hành chính, chế độ đãi ngộ và môi trường làm việc đã khiến nhiều trí thức kiều bào suy nghĩ, đắn đo khi về nước làm việc, gắn bó dài lâu. Một cơ chế đột phá - từ tài chính, pháp lý, đến cơ hội nghiên cứu và sáng tạo - sẽ là chìa khóa để biến lời kêu gọi thành hiện thực.

Một yếu tố quan trọng là chính sách phải thiết thực và linh hoạt. Nhìn từ bài học Chủ tịch Hồ Chí Minh kêu gọi kiều bào chung tay cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa non trẻ, ta thấy mọi chính sách về con người cần phải bám sát con người mới có hiệu quả. Vì vậy chính sách để mang lại kết quả cao phải thiết thực và linh hoạt.

Để làm được điều đó đòi hỏi sự vào cuộc đồng bộ của các bộ, ngành, địa phương và đặc biệt là sự hợp tác của 3 Nhà (Nhà nước - Nhà trường - Nhà doanh nghiệp) trong việc thu hút các chuyên gia, nhà khoa học, người tài ở cả trong và ngoài nước.

Đối với cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài, lời kêu gọi của Tổng bí thư là thông điệp nhân văn, truyền cảm hứng mạnh mẽ, thể hiện tinh thần đại đoàn kết dân tộc và khơi dậy khát vọng cống hiến cho quê hương, đất nước của kiều bào.

Giá trị lớn nhất của chính sách không nằm ở con số 100, mà ở chỗ từ những con người tiên phong ấy, sự trở về và cống hiến của họ sẽ tạo hiệu ứng dây chuyền, khích lệ thế hệ trẻ trong và ngoài nước noi gương, tạo thành một làn sóng mạnh mẽ cùng nhau góp sức xây dựng một Việt Nam hùng cường, thịnh vượng.

- Trong quá trình làm việc với các trí thức kiều bào, ông có nhận xét thế nào về khát vọng cống hiến cho đất nước của họ?

Cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài ngày càng lớn mạnh, với hơn 6 triệu người tại trên 130 nước và vùng lãnh thổ, có tỷ lệ trí thức, chuyên gia cao. Trong đó, người có trình độ từ đại học trở lên chiếm 10-15% cộng đồng, tương đương trên 600.000 người.

Đồng thời, cộng đồng ngày càng trẻ hóa, thành phần được bổ sung bởi lực lượng lao động, du học sinh ra nước ngoài làm việc, học tập; các tổ chức, hội đoàn của chuyên gia, trí thức người Việt Nam ở nước ngoài ngày càng phát triển. Hiện có 10 mạng lưới đổi mới sáng tạo tại các nước với 2.000 chuyên gia; trên 30 hội chuyên gia, trí thức người Việt tại các địa bàn. Chuyên gia, trí thức kiều bào đã và đang có những đóng góp, hiến kế rất trách nhiệm với trong nước trong những lĩnh vực mũi nhọn, chiến lược như AI, bán dẫn, năng lượng nguyên tử, vật lý lượng tử…

Thời gian qua, trong các cuộc gặp gỡ, tiếp xúc với lãnh đạo cấp cao nhân các chuyến thăm tới các nước hoặc tại các hội nghị, hội thảo trong nước, kiều bào đều bày tỏ rất phấn khởi trước những chuyển biến mạnh mẽ của đất nước, đặc biệt đánh giá rất cao việc ban hành những chủ trương lớn như “bộ tứ trụ cột” (Nghị quyết số 57-NQ/TW, ngày 22/12/2024, về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia; Nghị quyết số 59-NQ/TW, ngày 24/1/2025 về hội nhập quốc tế trong tình hình mới; Nghị quyết số 66-NQ/TW, ngày 30/4/2025 về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới và Nghị quyết số 68-NQ/TW, ngày 4/5/2025 về phát triển kinh tế tư nhân.

Cùng với đó là các luật về căn cước, đất đai, nhà ở, quốc tịch sửa đổi, khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo…

Bà con mong muốn được đồng hành, hòa chung với nhịp đập của đất nước, đồng thời mong muốn được tiếp tục tạo điều kiện để đóng góp nhiều hơn trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.

- Ông nhận định thế nào về tiềm lực, thế mạnh của đội ngũ chuyên gia, trí thức Việt kiều, thưa ông?

Trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp 4.0, người Việt Nam ở nước ngoài, bằng vốn hiểu biết, kinh nghiệm quốc tế và mạng lưới quan hệ rộng khắp, đã trở thành cầu nối đưa công nghệ, tri thức, phương thức quản trị tiên tiến về Việt Nam. Không ít người đã trực tiếp tham gia vào các dự án trọng điểm quốc gia, góp phần nâng tầm trí tuệ và vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế.

Điều đáng quý là dù thành công, có sự nghiệp ổn định ở nước ngoài, nhiều chuyên gia Việt vẫn chọn quay về hoặc hướng về Tổ quốc bằng những dự án hợp tác nghiên cứu, khởi nghiệp sáng tạo, đào tạo thế hệ trẻ. Họ không chỉ mang về tri thức, mà còn mang theo tinh thần trách nhiệm, niềm tin vào tương lai đất nước. Tôi tin tưởng rằng khát vọng cống hiến ấy sẽ tiếp thêm sức mạnh cho sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa và sự phát triển bứt phá của Việt Nam trong thời gian tới.

3 rào cản trong thu hút trí thức kiều bào

- Trong công tác thu hút trí thức kiều bào về nước làm việc, đâu là những vướng mắc, khó khăn cần tháo gỡ?

Hiện nay, các bộ ngành và địa phương trong nước thường xuyên triển khai nhiều biện pháp đa dạng để thu hút nguồn lực của trí thức kiều bào. Tuy nhiên, kết quả đạt được còn chưa được như mong muốn và chưa tương xứng với tiềm năng của kiều bào.

Số lượng trí thức, chuyên gia, nhà khoa học người Việt Nam ở nước ngoài về nước trực tiếp tham gia đóng góp và xây dựng đất nước còn khiêm tốn, hiện mới dừng lại ở mức gần 300 - 500 lượt người/năm trên tổng số 600.000 trí thức người Việt Nam đang làm việc trong các cơ sở khoa học, viện nghiên cứu, trường đại học và cơ sở kinh doanh ở nước ngoài.

Ngoài một số ít cá nhân đã về nước lâu năm, còn lại phần lớn về tham dự hội thảo, tặng trang thiết bị, tham gia thỉnh giảng, cố vấn cho các doanh nghiệp, trường viện trong một khoảng thời gian nhất định.

Điều này xuất phát từ một số rào cản, tồn tại như:

Thứ nhất, môi trường pháp lý còn bất cập, quy trình xử lý các thủ tục hành chính có sự chậm trễ - khiến các chuyên gia dễ nản lòng, đặc biệt là các giấy tờ về cấp bằng sáng chế, ưu đãi về đất đai, thuế, tiếp cận quỹ đổi mới sáng tạo, giấy phép kinh doanh cho các công ty công nghệ, thành lập trung tâm nghiên cứu… Do đó, nhiều dự án dù có tiềm năng và được ấp ủ tâm huyết đã không được triển khai do vướng mắc thủ tục, dẫn đến lãng phí nguồn lực và giảm hiệu quả thu hút các đội ngũ chuyên gia kiều bào về nước đầu tư, nghiên cứu và chuyển giao công nghệ.

Thứ hai, môi trường làm việc, chính sách đãi ngộ, cơ sở vật chất của ta còn hạn chế - trong khi đó các quốc gia láng giềng như Trung Quốc, Singapore, Thái Lan, Malaysia có nhiều chiến lược và chính sách bài bản thu hút các chuyên gia, trí thức trình độ cao bằng những dự án lớn, lương bổng hấp dẫn khiến Việt Nam gặp nhiều khó khăn hơn trong việc tạo lợi thế cạnh tranh thu hút chuyên gia.

Chính sách của các nước không chỉ tập trung vào đãi ngộ lương, mà còn bao gồm các hỗ trợ về thủ tục pháp lý, môi trường làm việc và cơ sở hạ tầng phục vụ nghiên cứu. Vì vậy kiều bào mặc dù quan tâm đến các dự án trong nước và có khả năng đóng góp nhưng chưa thấy cơ hội đủ phù hợp để tham gia.

Thứ ba, sự phối hợp giữa các bộ, ngành, địa phương trong công tác thu hút nguồn lực trí thức kiều bào có lúc, có nơi chưa chặt chẽ, đồng bộ. Các cơ quan quản lý, viện trường, doanh nghiệp đều có nhu cầu thu hút chuyên gia, trí thức Việt Nam ở nước ngoài về hợp tác, làm việc, tuy nhiên chưa chủ động chia sẻ thông tin về các chương trình, dự án cụ thể để đặt hàng các đội ngũ chuyên gia trở về.

Bên cạnh đó, thông tin dữ liệu về các chuyên gia là người Việt Nam ở nước ngoài, đặc biệt là nhóm hoạt động trong các lĩnh vực công nghệ chiến lược, đang nằm rải rác tại nhiều bộ ngành, doanh nghiệp nên việc tập hợp danh sách về một đầu mối gặp khó khăn, gây ra thiếu thông tin cho các bộ, ngành, địa phương.

- Ủy ban sẽ phối hợp với các bộ, ngành như thế nào để cụ thể hóa yêu cầu này thành chính sách khả thi?

Trong thời gian tới, Ủy ban tiếp tục phối hợp chặt chẽ với các cơ quan, tổ chức, địa phương, doanh nghiệp nhằm tìm kiếm, phát hiện và đề xuất các ứng viên tiềm năng cho các vị trí tổng công trình sư, kiến trúc sư trưởng, các chuyên gia, nhà khoa học người Việt Nam ở nước ngoài.

Đồng thời, chúng tôi phối hợp rà soát, sửa đổi, đơn giản hóa các thủ tục hành chính liên quan đến đầu tư nghiên cứu trong lĩnh vực khoa học, công nghệ; phối hợp rà soát, bổ sung cơ chế, chính sách đãi ngộ đối với các nhà khoa học và chuyên gia Việt Nam ở nước ngoài tham gia các nhiệm vụ khoa học thuộc ưu tiên trọng điểm của quốc gia, của bộ, ngành, địa phương; tổ chức các hội nghị, hội thảo kết nối và hình thành các nhóm chuyên gia, trí thức Việt Nam ở nước ngoài trong những lĩnh vực mũi nhọn.

Không chỉ là đãi ngộ vật chất, mà trước hết ở niềm tin

- Ông gửi gắm thông điệp gì tới các trí thức kiều bào, đặc biệt là thế hệ trẻ, về cơ hội phát triển sự nghiệp gắn liền với sự phát triển đất nước?

Qua các phương tiện thông tin đại chúng, các bạn trẻ kiều bào chắc hẳn đã thấy một Việt Nam hôm nay đang bước vào một giai đoạn phát triển mới: nền kinh tế duy trì tốc độ tăng trưởng cao ở mức 6–7%/năm, vươn lên nhóm 15 nền kinh tế lớn nhất châu Á, với GDP bình quân đầu người ở mức 4.700 USD.

Hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo đang phát triển mạnh mẽ, đưa Việt Nam trở thành một trong những nền kinh tế năng động mới nổi và trong thời gian tới là trung tâm khởi nghiệp sáng tạo của khu vực châu Á - Thái Bình Dương.

Chưa bao giờ đất nước mở ra nhiều cơ hội như hiện nay để đội ngũ chuyên gia, trí thức người Việt Nam ở nước ngoài, đặc biệt là các thế hệ kiều bào trẻ trở về kết nối và đóng góp cho Tổ quốc.

Tuy nhiên, tôi hiểu rằng vẫn còn những băn khoăn chính đáng: Nếu trở về, liệu có phải bắt đầu lại từ đầu?

Chính tâm lý “chưa dám về” này đã khiến nhiều bạn lỡ nhịp đồng hành cùng đất nước. Nhưng thực tế, đây chính là thời điểm thuận lợi để các bạn có thể trở về và khẳng định giá trị bản thân trong một môi trường đang chuyển mình mạnh mẽ.

Dù là nghiên cứu khoa học, khởi nghiệp, đầu tư, giảng dạy hay đơn giản là giao lưu, kết nối học thuật - mỗi sáng kiến, mỗi nỗ lực của trí thức kiều bào đều có thể tạo ra đóng góp thiết thực cho sự phát triển của đất nước.

Và để những đóng góp ấy thực sự được phát huy một cách lâu dài, bền vững, tôi hiểu điều quan trọng hơn cả không chỉ nằm ở chế độ đãi ngộ vật chất, mà trước hết là ở niềm tin. Đó là niềm tin vào sự cam kết chính trị lâu dài của đất nước đối với khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo; niềm tin rằng trong nghiên cứu và phát triển, thất bại không bị coi là lãng phí mà được thừa nhận như một bước tất yếu trên con đường sáng tạo.

Cùng với đó là niềm tin rằng khi đạt được thành quả nghiên cứu, mỗi cá nhân sẽ được ghi nhận, tưởng thưởng công bằng, được hưởng lợi hợp pháp từ trí tuệ và lao động của mình. Kể cả quyền làm giàu chính đáng từ những thành quả sáng tạo đó. Và hơn hết là niềm tin vào tương lai xán lạn của dân tộc với sự chung sức, đồng lòng của cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài.

Vì vậy, các bạn trẻ hãy coi Việt Nam không chỉ là quê hương, mà còn là nơi khởi nguồn cơ hội, nơi các bạn có thể yên tâm phát huy năng lực của mình. Ủy ban Nhà nước về người Việt Nam ở nước ngoài, Bộ Ngoại giao luôn sẵn sàng đồng hành, hỗ trợ để hành trình trở về của các bạn không chỉ là lựa chọn cá nhân, mà còn là sự chung tay góp sức cho sự phát triển của nền khoa học và công nghệ nước nhà.

- Xin cảm ơn ông!