Moscow ngày càng phụ thuộc vào Trung Quốc khi chiến tranh và các lệnh trừng phạt bóp nghẹt tham vọng trí tuệ nhân tạo (AI).
Tổng thống Vladimir Putin nhiều lần khẳng định Nga phải trở thành quốc gia tiên phong về AI. Nhưng trên thực tế, đất nước này đang bị đẩy ra ngoài lề khi các cường quốc khác tăng tốc vượt lên.
Trong lúc Mỹ và Trung Quốc chạy đua giành ưu thế về mô hình và ứng dụng AI, và khi các nước châu Âu lẫn Trung Đông rót hàng tỷ USD để mở rộng hạ tầng điện toán, cuộc chiến tại Ukraine đã đánh bật tham vọng từng được Nga đặt lên rất cao.
Trên LM Arena bản tiếng Nga – nền tảng nơi người dùng xếp hạng các mô hình AI – mô hình Nga có thứ hạng cao nhất chỉ đứng thứ 25, thậm chí thua cả những phiên bản cũ của ChatGPT và Gemini. Theo công cụ Global AI Vibrancy Tool của Đại học Stanford, công bố tháng 11 và đo sức mạnh hệ sinh thái AI của từng quốc gia, Nga đứng thứ 28 trong tổng số 36 nước được đánh giá.
Lệnh trừng phạt của phương Tây đã làm tê liệt khả năng tiếp cận các linh kiện công nghệ cốt lõi như chip máy tính, đồng thời bóp nghẹt năng lực sản xuất trong nước. Các doanh nghiệp Nga hiện buộc phải dựa vào những nhà môi giới tại nước thứ ba để mua nhiều thứ – từ chip cao cấp cho đến một gói thuê bao ChatGPT thông thường. Moscow cũng ngày càng phụ thuộc vào Trung Quốc.
Tình trạng chảy máu chất xám càng khiến bức tranh ảm đạm hơn khi nhiều nhân tài rời Nga kể từ sau khi xung đột Ukraine bùng phát. Do bị cô lập khỏi thị trường quốc tế, các công ty AI của Nga năm ngoái chỉ thu hút được khoảng 30 triệu USD vốn đầu tư mạo hiểm – trong khi riêng OpenAI đã huy động hơn 6 tỷ USD.
“Nga đã bị bỏ lại nhiều năm trong cuộc phát triển AI”, Yuri Podorozhnyy, cựu lãnh đạo một doanh nghiệp công nghệ Nga, nhận định.
Ông Podorozhnyy từng theo dõi toàn bộ hành trình phát triển AI của Nga từ bên trong, với nhiều năm xây dựng các sản phẩm tương đương Google Maps và Netflix cho thị trường nội địa, bao gồm những công cụ học máy – nay là nền tảng của làn sóng AI toàn cầu. Không lâu sau khi chiến sự nổ ra năm 2022, ông rời khỏi Nga.
“Nga đã tụt hậu trong cuộc cạnh tranh này và khó còn khả năng đuổi kịp”, ông nói. Giờ đây ông sống tại London và giữ vị trí giám đốc AI của Finom, một startup công nghệ tài chính.
Một lãnh đạo AI khác đang làm việc ở Moscow cũng chia sẻ quan điểm này, cho rằng sự cô lập kinh tế và địa chính trị khiến các doanh nghiệp Nga không thể tiếp cận nguồn vốn cũng như mở rộng quy mô ra ngoài thị trường nội địa.
Khi AI đang từng bước tái định hình nền kinh tế thế giới, các quốc gia đều gấp rút củng cố quyền kiểm soát hạ tầng, dữ liệu và mô hình lõi để tránh sự phụ thuộc chiến lược. Trong lĩnh vực quân sự, năng lực tác chiến ngày càng gắn chặt với các hệ thống AI – từ công cụ hỗ trợ ra quyết định trên chiến trường đến các hệ thống phòng thủ tự động.
Với Moscow, yêu cầu này càng trở nên cấp bách trong bối cảnh căng thẳng với phương Tây ngày một leo thang.
“Chúng ta không thể để mình rơi vào tình trạng phụ thuộc sống còn vào các hệ thống nước ngoài”, Tổng thống Putin phát biểu tại một hội nghị AI hồi tháng trước. “Đối với Nga, đây là vấn đề về chủ quyền quốc gia – từ công nghệ cho tới hệ giá trị”.
Giới chức Nga thừa nhận tồn tại nhiều hạn chế, song khẳng định các mô hình AI nội địa đang nhanh chóng cải thiện và dần thu hẹp khoảng cách. Nhưng cũng có những đánh giá thẳng thắn hơn.
“Phần lớn các ngành công nghiệp của chúng ta vẫn còn cách AI… hàng triệu năm ánh sáng”, Herman Gref – Tổng giám đốc ngân hàng quốc doanh Sberbank, đơn vị đi đầu trong phát triển AI của Nga – phát biểu đầu năm nay.
Và vấn đề không chỉ nằm ở các mô hình AI của Nga.
Tại một hội nghị công nghệ ở Moscow hồi tháng 11, robot hình người đầu tiên của nước này được trang bị AI – mang tên AIDOL – bước khập khiễng ra sân khấu trong nền nhạc “Rocky”, cố giơ tay chào và ngay lập tức… ngã sõng soài. Ban tổ chức buộc phải dừng buổi trình diễn và đưa robot ra khỏi sân khấu. Họ sau đó tuyên bố robot sẽ “học hỏi từ chính những hậu quả của hành động mình tạo ra”.
Ngay cả trước xung đột, Nga đã chủ yếu dựa vào công nghệ nước ngoài trong thiết kế chip và chỉ sở hữu năng lực sản xuất chip nội địa rất hạn chế. Nhiều mẫu chip do Nga thiết kế được lắp ráp tại TSMC.
Năm 2022, Mỹ áp đặt lệnh cấm bán các sản phẩm công nghệ cao – trong đó có chất bán dẫn – cho Nga, đồng thời mở rộng lệnh cấm sang cả những mặt hàng do nước ngoài sản xuất nhưng sử dụng thiết bị, phần mềm hoặc bản thiết kế có nguồn gốc từ Mỹ. Hàn Quốc và Đài Loan (Trung Quốc) – hai trung tâm trong ngành chip tiên tiến – cùng với Nhật Bản, quốc gia có thế mạnh về vật liệu và thiết bị sản xuất bán dẫn, cũng nhanh chóng dừng xuất khẩu các mặt hàng này. TSMC, nhà sản xuất chip hàng đầu thế giới, lập tức ngừng mọi hoạt động cung ứng cho Nga.
Lập tức, Moscow rơi vào tình thế không thể mua trực tiếp các bộ xử lý đồ họa hiệu năng cao (GPU) – loại linh kiện không thể thiếu trong quá trình huấn luyện mô hình AI. Phân tích dữ liệu thương mại của Liên Hợp Quốc do tờ Wall Street Journal thực hiện cho thấy lượng GPU và các loại chip thiết yếu cho phát triển AI mà Nga nhập khẩu trong năm ngoái đã giảm tới 84% so với thời điểm trước khi chiến tranh nổ ra.
“Ở Nga hiện đang thiếu trầm trọng GPU, và số lượng họ có còn lâu mới đáp ứng nổi nhu cầu tối thiểu hiện tại”, ông Podorozhnyy cho biết, nói thêm rằng ông vẫn thường xuyên liên lạc với những chuyên gia AI trong nước. Một giám đốc doanh nghiệp AI ở Moscow cũng thừa nhận thực trạng này và cho rằng các GPU tiên tiến giờ chỉ có thể được tiếp cận qua những “đường vòng” thông qua các nhà môi giới trung gian.
Giới phân tích đánh giá việc mua chip thông qua Trung Quốc hoặc các quốc gia Trung Á là khả thi, nhưng theo ông Podorozhnyy, “vấn đề cốt lõi nằm ở khả năng mua được chúng ở quy mô lớn”.
Các lệnh trừng phạt cũng khiến Nga bị cắt đứt khỏi nguồn vật liệu và linh kiện cần thiết để xây dựng lại năng lực sản xuất trong nước. Các nhà sản xuất chip của Nga đang đặt mục tiêu sản xuất chip 28 nanomet tại các nhà máy nội địa vào năm 2030, trong khi Mỹ đã chuyển sang thế hệ chip 2 nanomet.
Ngay cả việc thanh toán cho các mô hình AI nước ngoài như ChatGPT cũng trở nên phức tạp, khi thẻ ngân hàng Nga không còn được chấp nhận tại nước ngoài. Hàng loạt trang web tại Nga giới thiệu các biện pháp lách luật, từ sử dụng thẻ ngân hàng ở Kazakhstan, Armenia hay Các Tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE), cho đến mua thẻ quà tặng trực tuyến hoặc sử dụng các dịch vụ thanh toán trung gian. Trên Telegram, vô số người dùng chia sẻ mẹo vặt, trong khi các “cò” dịch vụ xuất hiện ngày càng nhiều.
Các lệnh trừng phạt khiến quá trình phát triển AI của Nga ngày càng phụ thuộc sâu hơn vào Trung Quốc. Đầu năm nay, Tổng thống Putin chỉ đạo chính phủ và Sberbank hợp tác với Trung Quốc trong nghiên cứu và phát triển AI.
Phân tích dữ liệu của tờ Wall Street Journal cho thấy năm 2021, khoảng 22% GPU và các linh kiện tiên tiến mà Nga nhập khẩu đến từ Trung Quốc và Hong Kong. Nhưng đến năm ngoái, tỷ lệ này đã tăng vọt lên 92%.
Trong khi đó, một số mô hình AI hàng đầu của Nga đang được phát triển dựa trên các mô hình công khai của Trung Quốc.
Kể cả khi các doanh nghiệp Nga tìm được đường vòng để tiếp cận công nghệ hoặc phần cứng, đất nước này vẫn đang mất đi một nguồn tài nguyên thiết yếu khác: nhân lực chất lượng cao.
Giới chức Nga thừa nhận rằng chỉ riêng trong năm 2022, ít nhất 100.000 chuyên gia công nghệ thông tin đã rời khỏi đất nước và chưa quay lại. Bộ Lao động dự đoán đến năm 2030, Nga sẽ thiếu hơn 400.000 lao động công nghệ thông tin. Một số chuyên gia cho rằng con số thực tế còn cao hơn nhiều.
Anna Fedosova, người từng làm việc trong ngành công nghệ tại Nga, ước tính rằng 70% đến 80% nhân sự AI xuất sắc nhất của Nga đã rời đi. Hiện bà đang sống tại Prague và đồng sáng lập Copilotim – một startup phát triển nền tảng tự động hóa các quy trình nhân sự bằng AI.
“Hiện giờ vô cùng khó để tuyển được một kỹ sư AI hàng đầu tại Nga”, bà Fedosova nói. “Điều đó khiến việc tạo ra những đột phá trong AI gần như bất khả thi. Đây chắc chắn là một tổn thất lớn đối với đất nước”.
Hungary dọa kiện EU ra Tòa Công lý vì kế hoạch cấm năng lượng Nga
Chiến lược an ninh mới của Mỹ trùng khớp tầm nhìn của Nga, mang hy vọng chấm dứt xung đột Ukraine
Siêu xe Porsche đồng loạt tê liệt tại Nga: Tai nạn kỹ thuật hay đòn trừng phạt ngầm?
Theo Wall Street Journal
