Báo Pháp Le Monde ngày 13/4 có bài phân tích về núi nợ công Trung Quốc, đã dẫn ra trường hợp thành phố Đại Đồng ở tỉnh Sơn Tây. Trung tâm văn hóa trị giá 500 triệu USD do một kiến trúc sư Anh nổi tiếng thiết kế, ba năm sau khi khánh thành, chỉ có các nhân viên bảo vệ và một ít người hiếu kỳ có thể thưởng lãm kiến trúc hiện đại của công trình này. Đối diện là trung tâm thể thao đối diện gồm một sân vận động 30.000 chỗ, một sân tập đa năng và hai hồ bơi thế vận, nhưng chưa bao giờ được đưa vào sử dụng. Còn bức tường vĩ đại đi xuyên qua một phần thành phố, xây theo kiểu cố cung, đã bị bỏ dở nửa chừng.
Đại Đồng đã trở thành biểu tượng cho tình trạng nợ nần của các địa phương Trung Quốc. Do quá lệ thuộc vào than đá, năm 2008 thành phố vốn là Tây Kinh của thời nhà Kim đã khởi công những công trình hoành tráng nhằm thu hút du khách. Nhưng đến năm 2013, phải ngưng lại toàn bộ : ngân sách của thành phố 3 triệu dân này không còn đồng nào. Nợ nần lên đến 10 tỉ nhân dân tệ (1,3 tỉ euro).
Năm 2015, số nợ của các chính quyền địa phương Trung Quốc là 15.400 tỉ nhân dân tệ (2.088 tỉ euro), tức gần 25% GDP theo số liệu chính thức. Bộ trưởng Tài chính Lâu Kế Vĩ năm ngoái đã phải nhìn nhận rằng một số chính quyền địa phương không thể trả nổi nợ. Dù hiện nay tỉ lệ nợ trung bình là 86% so với thuế thu được, có 100 thành phố và 400 quận huyện đã đạt ngưỡng nguy hiểm là 100%, thậm chí có nơi lên đến 220%.
Nguyên nhân chính là cơn sốt xây dựng hoành hành từ nhiều năm qua tại Trung Quốc. Tân Hoa Xã cho biết thủ phủ của mỗi tỉnh đều cho xây dựng thêm bốn hay năm khu phố hoàn toàn mới. Tổng cộng trên toàn quốc hiện có khoảng 50 thành phố ma – theo tính toán của công cụ tìm kiếm Baidu từ vị trí và sự di chuyển của 700 triệu cư dân mạng.
Hoàn tất năm 2010 sau 5 năm xây dựng, Ordos ở Nội Mông là thành phố ma nổi tiếng nhất Trung Quốc, thu hút các nhà báo tò mò nhiều hơn là dân cư. Dự kiến sẽ tiếp đón một triệu dân, nhưng chính quyền địa phương phải đại hạ giá nhà ở để đưa được 100.000 nông dân ở các khu vực lân cận đến. Ordos ngày nay mắc nợ đến 240 tỉ nhân dân tệ (32,5 tỉ euro). Nhiều công ty được chính quyền thành phố bảo lãnh đang bên bờ vực phá sản.
Bắc Kinh có vẻ đã quyết định hành động. Từ năm ngoái, bộ Tài chính cho phép chuyển nợ của các địa phương thành trái phiếu, phát hành dưới sự bảo lãnh của Ngân hàng Trung ương. Nhờ đó tỉ lệ lãi chỉ còn 4,5% thay vì 7%. «Bắc Kinh sử dụng uy tín của mình để giảm gánh nặng lãi, nhưng không thể xóa nợ giùm các địa phương». Hao Hong, giám đốc nghiên cứu của Bank of Communications International nhận xét.
Một giải pháp khác là tái cân bằng chi tiêu của chính quyền trung ương và địa phương. Cho đến nay, các địa phương lấp khoảng trống thu nhập bằng cách bán đất xây dựng, mà nguồn này không còn nữa từ khi bắt đầu khủng hoảng địa ốc.
Tính chung cả nợ công và nợ tư, thì tỉ lệ nợ của Trung Quốc lên đến 236% GDP ! Vì vậy hồi cuối tháng Ba, cơ quan thẩm định Standard & Poor’s đã đánh sụt Trung Quốc từ mức «ổn định» xuống «tiêu cực» ; còn cơ quan Moody thì đã đánh sụt từ tháng trước. Nhiều nhà kinh tế đã lên tiếng cảnh báo về tài chính Trung Quốc, nêu ra nguy cơ khủng hoảng trong trung hạn.
Hiện nay nợ nần của Trung Quốc tăng nhanh hơn tăng trưởng kinh tế: nợ đã tăng gấp bốn trong vòng bảy năm qua. Vẫn có thể chịu đựng được nếu tăng trưởng vượt 10% mỗi năm, nhưng năm 2015 tăng trưởng của Trung Quốc chỉ còn có 6,9% - thấp nhất từ 25 năm qua. Một số nhà kinh tế muốn giảm nhẹ nỗi lo, nêu ra vấn đề dự trữ ngoại hối và tỉ lệ tiết kiệm cao trong dân, cũng như chủ nợ đa số là người trong nước.
Chuyên gia Vincent Chan của Crédit Suisse cho biết: «Tôi rất lo lắng cho nền kinh tế Trung Quốc về trung hạn và dài hạn, không thấy được lối thoát». Trước mắt, tài chính Trung Quốc còn khá vững chắc với 3.210 tỉ đô la dự trữ. Nhưng số tiền này đã bị hao hụt mất 800 tỉ đô la từ năm 2014 do cố cứu đồng nhân dân tệ.
Nhiều nhà phân tích khác cũng tỏ ra quan ngại. Khi quyết định đánh sụt hạng tín nhiệm, Standard & Poor’s nhận xét: «Nhịp độ và chiều sâu của việc cải tổ các doanh nghiệp nhà nước có lẽ không đủ để làm giảm rủi ro của sự tăng trưởng nhờ vay mượn». Còn ông Vincent Chan nhấn mạnh: «Tổng nợ của Trung Quốc sẽ đạt đến mức 300% GDP trước năm 2020. Kinh nghiệm cho thấy tăng trưởng kinh tế sẽ ngừng lại, một khi tỉ lệ nợ nần đạt đến mức cao như thế».
