Năm 1970, Nhà Xuất bản Văn học xuất bản tập thơ “Cửa mở” của nhà nghiên cứu, nhà thơ Việt Phương (tên khai sinh là Trần Quang Huy). Tập thơ đã gây tiếng vang lớn trên văn đàn Việt Nam và trong đông đảo bạn đọc yêu thơ. Có những bài thơ trong tập "Cửa mở" đã được chép tay, trân trọng cất giữ trong ba lô của nhiều chiến sĩ đi dọc Trường Sơn từ Bắc vào Nam chống Mỹ và truyền tay nhau đọc giữa hai trận đánh.
Tuy nhiên, lúc ấy, nảy sinh những ý kiến khác nhau xoay quanh việc đánh giá về tập thơ này. Chúng tôi nghĩ rằng, nhận thức là một quá trình phản ánh và tái tạo lại hiện thực trong tư duy của con người, hợp với những quy luật phát triển xã hội và gắn liền với thực tiễn đời sống. Dần dần, người ta nhận ra rằng, "Cửa mở" là một tập thơ đổi mới về tư duy thời cuộc, phù hợp với tình hình đất nước Việt Nam của chúng ta và thế giới đang có những biến đổi hằng giờ, hằng ngày.
Qua thơ, Việt Phương đã góp phần nâng cao nhận thức một cách đúng đắn, xác thực hơn. Mọi lý luận về nhận thức đều nhất thiết phải xuất phát từ đời sống xã hội. Giá trị của “Cửa mở” ở chỗ đã phản ánh đúng đắn nhận thức thực tiễn của đời sống xã hội và của thế giới thời ấy. Vì vậy, theo đề nghị của nhiều bạn đọc, năm 1989, tập thơ được Nhà Xuất bản Văn học tái bản lần thứ nhất.
Chúng ta biết rằng, những năm 60 của thế kỷ XX, nhiều người còn nhận thức theo nếp cũ:
“Ta cứ nghĩ đồng chí rồi thì không ai xấu nữa
Trong hàng ngũ ta chỉ có chỗ của yêu thương
Đã chọn đường đi chẳng ai dừng ở giữa
Mạc Tư Khoa còn hơn cả thiên đường.
Ta nhất quyết đồng hồ Liên Xô tốt hơn đồng hồ Thuỵ Sĩ
Hình như đấy là niềm tin, ý chí và tự hào
Mường tượng rằng trăng Trung Quốc tròn hơn trăng nước Mỹ
Sự ngây thơ đẹp tuyệt vời và ngờ nghệch làm sao”
(Cuộc đời yêu như vợ của ta ơi)
Việt Phương trăn trở trước những nhận thức một chiều này.
“Cửa Mở” là tập thơ lý trí và tình cảm. Lý trí thể hiện ở sự phản ánh đúng nhận thức hiện thực, ở lẽ phải của tình cảm. Tình cảm thể hiện ở tình thương yêu của một con người với nhiều con người; ở trách nhiệm của một công dân đối với xã hội, đất nước, con người, trước hết là những con người lao động, lam lũ, vất vả, “chạy ăn từng bữa toát mồ hôi” Có lần, anh Việt Phương tâm sự là ông rất thích câu thơ của đại văn hào Trung Quốc, Lỗ Tấn:
“Trợn mắt xem khinh nghìn tráng sĩ
Cúi đầu làm ngựa các nhi đồng”.
Tình cảm là hiện tượng tâm lý, xúc động, yêu ghét, cảm phục, vui buồn. Cũng có lúc, Việt Phương thấy lý trí và tình cảm đan xen nhau, rất khó phân định ranh giới trên thơ ca. Dù sao, tình yêu quê hương được thể hiện lấp lánh trong thơ Việt Phương:
“ Quê ta dòng sông trôi bình thản
Khoan thai trong bảng lảng hoàng hôn
Đàn trâu đẫm mình đen loang loáng
Chiều rõ tình quê xuống tâm hồn”
(Năm xưa buổi lên đường)
Tình yêu quê hương trong tình yêu đất nước Việt Nam đã sinh ra ông:
“Đời đẹp quá. Sáng hôm nay chủ nhật
Cây đầu hè quen đến mất màu xanh
Bỗng bừng nở chùm hoa tươi mát nhất
Hay niềm vui đất nước tặng cho mình?”
(Đêm trắng)
“Ta đi giữa đời ta – Hà Nội
Đất quê hương vững chãi vô cùng
Một ánh sao chiều mát rượi
Chân trời bỗng rộng mênh mông”.
(Ta đánh Mỹ vậy thì ta tồn tại)
Yêu quê hương, đất nước là bảo vệ quê hương, đất nước, Việt Phương đã cùng cả dân tộc vào trận để chống quân xâm lược. Đây cũng là lúc Việt Phương cho ra đời những bài thơ viết hay về cuộc kháng chiến anh hùng của nhân dân Việt Nam chống Pháp và chống Mỹ xâm lược:
“Ta đánh Mỹ bằng bốn nghìn năm lịch sử
Ba mươi triệu vì sao rực rỡ đất này
Năm lục địa bao la mà ta tiếp lửa
Ba nghìn triệu người tay nắm chặt tay”
(Ta đánh Mỹ vậy thì ta tồn tại)
Giữa đêm 19-11-1967, Hà Nội bắn rơi 12 máy bay Mỹ đến bắn phá Thủ đô, cả đêm ấy, Việt Phương thức trắng để làm bài thơ: “Nơi tự do độc lập sáng như gương”. Trong bài thơ này, Việt Phương chú thích: “Một số người bạn ở phương Tây, tốt với chúng ta, nhưng ở xa, đã viết: “Địa ngục Hà Nội dưới bom Mỹ”. Các bạn ấy, người nào có dịp sang tận nơi, thì sau một thời gian không lâu, đã thấy rằng, không thể nghĩ Hà Nội là địa ngục, và Hà Nội không hề dưới bom Mỹ”.
Phải nói rằng, những bài thơ về cuộc kháng chiến của dân tộc chống ngoại xâm, in trong tập thơ “Cửa mở” là những bài thơ Việt Phương viết rất đạt, gợi nhiều cảm xúc thiêng liêng của dân tộc đứng trước nạn giặc ngoại xâm.
Trong “Cửa mở” có những bài thơ viết về Bác Hồ và về Đảng với những tình cảm trân trọng và nội dung sâu sắc. Tháng 9-1969, Bác Hồ ra đi và yên nghỉ trong giấc nghìn thu. Dân tộc ta, nhân dân ta vô cùng thương tiếc sự ra đi của Bác. Việt Phương đi viếng Bác với vẻ mặt trầm tư. Suốt từ ngày 4 đến ngày 10-9-1969, ông ngồi nhà lặng im suy nghĩ về Bác và viết bài thơ “Muôn vàn tình thân yêu trùm lên khắp quê hương”. Bài thơ này dài 104 câu. Chất thơ, hồn thơ, tứ thơ quyện vào nhau một cách nhuần nhuyễn để nói về một con người đã đi vào lịch sử dân tộc: Bác Hồ Chí Minh.
“Đêm nay nghìn vạn chúng con xếp thành hàng đi viếng Bác
Ôi làm sao nguôi được nhớ thương này
Chúng con đi cho cả người vắng mặt
Người chưa sinh người đã khuất cũng về đây
Việt Nam đau cả lòng người dạ đất
Sao mùa thu như nước mắt trời mây
Chúng con đi theo tiếng Người phía trước
Đường Hùng Vương dân tộc đi từ dựng nước đến ngày nay”
Và:
“Sao bao năm đồng chí với Người, con gọi Người:
Đồng chí
Là khi con vĩnh biệt Người, Đồng chí, Bác Hồ ơi
Con nguyện làm một mảnh của Người, đến trọn đời tận tụy
Hồ Chí Minh, người cộng sản rất mực Việt Nam
và vô cùng chung thuỷ con người”
(Muôn vàn tình thân yêu trùm lên khắp quê hương)
Khi Bác Hồ mất được trăm ngày, Việt Phương viết bài thơ “Người như sự sống mãi sinh sôi”. Bài thơ này toát lên một ý là trái tim của một con người và trái tim của nhiều người đang đập ngày đêm cả trong hiện thực cuộc sống và trong những giấc mơ trong trẻo của một con người và của những con người theo những tư tưởng của Bác:
“Tim vẫn đập cả khi ta quên mất
Buổi ta làm và trong giấc ta mơ
Trái tim ấy ta đúc bằng chân thật
Lắng tai nghe. Tim luôn đập: Bác Hồ”
Và:
“Tim vẫn đập. Ta nghe rồi tiếng Bác
Tiếng lương tâm ta khao khát yêu người
Dạ hương thầm theo suốt thời đánh giặc
Bác vào ta thành tiếng hát ngày mai”
(Người như sự sống mãi sinh sôi)
Những ngày nhớ Bác, Việt Phương lặng lẽ đi trong mùa thu Hà Nội. Hồ Gươm trong xanh. Liễu rủ tơ mành. Tiếng gió rì rào thổi từ phía sông Hồng rượt tới. Làn mây bay êm đềm. Đàn chim chao lượn trên bầu trời trong xanh của một Thủ đô đang chiến đấu bắn máy bay Mỹ. Đây là nét độc đáo của một thời Hà Nội. Tất cả toát lên vẻ lạc quan của người Việt Nam trong chiến trận. Quang cảnh này làm Việt Phương càng nghĩ nhiều về Bác, kiến trúc sư của cách mạng Việt Nam, một người đã giải quyết thành công vấn đề dân tộc và dân chủ ở Việt Nam:
“Bác chiếu soi từ mỗi dòng nắng bạc
Bác nhìn ta từ tia mắt mỗi người
Ta sống đây, ta làm sao quên được
Bác của con. Con gọi: Bác Hồ ơi”
(Người như sự sống mãi sinh sôi)
Việt Phương khâm phục tư tưởng, đạo đức Hồ Chí Minh là xuất phát tự đáy lòng và từ trái tim của một người đã từng Nam tiến, một thời xông pha nơi trận mạc, một người suốt đời gắn bó với dân tộc mình, nhân dân mình, quê hương, đất nước mình, và đặc biệt, với Bác Hồ kính yêu:
“Ta sẽ nói một lời tha thiết nhất
Lời còn ghi khi tất cả quên rồi
Lời sâu kín từ bao đời ấp ủ
Về Người như sự sống mãi sinh sôi”
(Người như sự sống mãi sinh sôi)
Trong 30 bài thơ của tập "Cửa mở" có 5 bài thơ tình và nhiều câu thơ, khổ thơ tình yêu ở hàng chục bài thơ khác. Thơ tình là một đóng góp của Việt Phương được nhiều thế hệ trẻ và nhiều bạn đọc mọi lứa tuổi yêu thích vì sự say đắm trong tình yêu, vừa rất đời, vừa rất mộng, trữ tình dào dạt, chất hoà đồng vị tha thắm đượm.
Nội dung của “Cửa mở” là lành mạnh, nghệ thuật của “Cửa mở” là gấm vóc, triết lý của “Cửa mở” là sâu sắc, tính nhân văn của “Cửa mở” là cao cả. “Cửa mở” thể hiện một bộ óc mở, một trái tim mở, một tâm hồn mở. Tuy nhiên, trong “Cửa mở”, bên cạnh những “hạt cát vàng” cũng chen lẫn một số “hạt sạn”, là những đoạn, những câu yếu kém về nghệ thuật, như chính Việt Phương đã nhận thấy trong tập thơ đầu tay này.
Từ ngày “Cửa mở” ra đời (năm 1970) đến khi “Cửa mở” được tái bản lần thứ nhất (1989), luôn luôn được những người yêu thơ tìm đọc và trân trọng, được dư luận xã hội và giới trí thức đánh giá cao. Tôi nghĩ rằng, sự đánh giá của dư luận xã hội thường bao giờ cũng rất công bằng. Việt Phương đã nhận được sự đền bù và đã có niềm vui đó.
Sau 37 năm kể từ khi “Cửa mở” (Nhà Xuất bản Văn học) ra đời (năm 1970), năm 2007, Việt Phương lại cho ra mắt bạn đọc tập thơ mới: “Cửa đã mở” (Nhà Xuất bản Thanh niên). Được tiếp sức bởi hơi thở của “Cửa mở”, “Cửa đã mở” gồm những bài thơ minh triết, sắc sảo về mình, về người, cuộc sống và xã hội. Tư duy của thơ đặc sắc, độc đáo. Tư duy ấy hoà quyện với những cảm xúc của một trái tim nhân hậu, thương mình, thương nhà, thương nước, thương người, thương đời, cuộc sống và nhân tình thế thái. Đó là cốt cách, bản lĩnh Việt Phương.
Anh bắt đầu từ em
Việt Phương
Như trời xanh bắt đầu từ ánh sáng
Cứ mỗi ngày anh lại muốn gặp em
Như mỗi ngày, đêm lụi nắng ngời lên
Chiều bâng khuâng khi hoa tim lại nở
Anh muốn bóp trái tim mình đến vỡ
Anh cố tìm điều dễ ghét trong em
Tìm được rồi, anh càng thấy yêu thêm
Mỗi con đường, mỗi bậc thềm, khóm lá
Mang tình yêu, thành Tình yêu tất cả
Mỗi việc anh làm là một đóa sương mai
Mang hình em như mang ánh mặt trời
Khi chưa gặp em anh mới sống cuộc đời một nửa
Chưa biết sự cay đắng ngọt ngào và sự lạnh lùng bốc lửa
Ta chẳng thể nào không trở thành nhau
Đêm mọc sao lên trời mở chiều sâu
Đến bây giờ từ đâu không nhớ nữa
Buổi sáng mai nao lại chẳng ban đầu
